Rusët e arrestuar në Gramsh/ NY Times: Hynë në një fabrikë armësh, spiunë apo blogerë?

Tre të dyshuarit për spiunazh, dy rusë dhe një ukrainas nuk ishin aspak të matur. Ata mbërritën në fabrikën e braktisur të armëve shqiptare me një Chevrolet Camaro ngjyrë portokalli të ndezur në mes të ditës. Pasi u ngjitën mbi një mur të pasmë në pamje të plotë të shtëpive aty pranë, një prej tyre u vu re nga rojet ushtarake dhe e pyetën se çfarë po bënte.

Burri, një rus 24-vjeçar, Mikhail Zorin, i cili në momentin e arrestimit, kishte vetëm 2 javë që kishte mbërritur  në Shqipëri me biçikletë, me sa duket për të bërë fotografi artistike të ndërtesave të braktisura, nxorri një kuti me spraj vetëmbrojtjeje dhe ua hodhi dy rojeve. Megjithatë, i kapur, ai u dërgua në një stacion policie për tu marrë në pyetje dhe e deklaroi veten agjent rus, ose nga ndershmëria ose nga një dëshirë e pandershme për tu thënë hetuesve atë që ai mendonte se donin të dëgjonin.

Kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, në një intervistë tha se ishte i habitur që Zorin dhe dy shokët e tij do të donin të spiunonin një fabrikë të shkatërruar prej kohësh, pa sekrete për të vjedhur. Por, shtoi ai, kjo nuk ka të bëjë me fobitë, por për të gjitha gjërat reale që ndodhin, që kur Rusia pushtoi Ukrainën. “Shqipëria, një anëtare e NATO-s dhe vendet e tjera në aleancë, tha ai, nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të merrnin seriozisht çdo aluzion të skulpturës ruse.”

 “Kjo është situata e imponuar nga Rusia”, shtoi ai.

Një mosbesim i vazhdueshëm ndaj Rusisë dhe popullit të saj në Poloni, shtetet baltike dhe kombe të tjera në Evropën Lindore me përvojë të dhimbshme, të drejtpërdrejtë të metodave të Moskës, të përdorura për tu parë si paranojë nga vendet e largëta nga kufiri i Rusisë. Por pas pushtimit të Ukrainës një vit më parë, tani është bërë normë në pjesën më të madhe të Evropës.

“Çdo rus tani është një Boris dhe Natasha nga ‘Rocky and Bullëinkle’,” ankohej Nina Hrushcheva, një studiuese amerikane me origjinë ruse në Neë School në Nju Jork, duke iu referuar dy rusëve në shfaqjen e filmave vizatimorë amerikanë.

Përveç shkaktimit të një “lufte të tmerrshme” në Ukrainë, presidenti i Rusisë, Vladimir Putin, ka ushqyer shtetasit e tij si mish për top në një luftë qëndrimesh dhe perceptimesh që Rusia tashmë i ka humbur për vitet në vijim, pavarësisht se si përfundon lufta e vërtetë. Nëse hetimi i spiunazhit i nisur nga tre vizitorët në një fabrikë armësh boshe në qytetin e largët shqiptar të Gramshit është produkt i paranojës apo një grusht shteti kundërspiunazhi kundër agjentëve dinakë të Moskës, varet kë pyesni.

Asnjë nga të tre nuk është akuzuar, por të gjithë janë mbajtur në burg që nga gushti, kur ata u kapën pasi hynë fshehurazi në fabrikën e armëve, tashmë bazë e braktisur ushtarake që daton në epokën komuniste të Enver Hoxhës , liderit despotik dhe thellësisht paranojak të vendit deri në vdekjen e tij në 1985.

Një gjykatë në Elbasan të premten e kaluar zgjati paraburgimin e tyre edhe për tre muaj të tjerë. Të tre kanë një prani në internet si adhurues të eksplorimit urban, ose “urbex”, një blog që sillet rreth vizitës dhe fotografimit të fabrikave të zhdukura, ish bazave ushtarake, kapanoneve të raketave të Luftës së Ftohtë, centraleve bërthamore të çmontuara dhe vendeve të tjera kryesisht rrëqethëse.

Spiro Lasi, një punëtor ndërtimi, shtëpia e të cilit ka pamje nga fabrika e Gramshit, tha se ishte i habitur që ata po mbaheshin nën dyshimin për spiunazh.

“Nuk ka fare kuptim për mua,” tha ai, duke vënë në dukje se fabrika e kishte ndërprerë punën dekada më parë dhe, megjithëse ende ruhej nga ushtria shqiptare, nuk ka asgjë tjetër veç rrënojave.Aldi Kozare, një gazetar shqiptar që bëri të ditur historinë e arrestimeve , tha se edhe ai fillimisht ishte skeptik, por tani mendon se të tre ishin padyshim që nuk ishin të mirë.

 “Në fillim mendova se e gjitha ishte një shaka, por nëse lidhni pika, rasti fillon të ketë kuptim,” tha ai.

Një pikë e rëndësishme, thotë ai, është fakti se menjëherë pas arrestimeve, Moska i dërgoi një kërkesë urgjente Shqipërisë për ekstradimin e një prej dy rusëve të arrestuar, Svetlana Timofeyeva, një fotografe e njohur urbex me më shumë se 250,000 ndjekës në Instagram, ku përdor emrin Lana Sator.

Kërkesa për ekstradim pretendonte se Timofeyeva kërkohej në Rusi në lidhje me një çështje penale të vitit 2018 që përfshinte hyrjen e paligjshme në një zonë ushtarake nëntokësore në Chekhov, një qytet në jug të Moskës që strehonte një qendër komanduese bërthamore të Luftës së Ftohtë.

Prokurori shqiptar që drejton hetimin, Kreshnik Ajazi, thotë se mendon se është e kotë që Moska ka lëvizur kaq shpejt për të hequr pluhurin nga një çështje e vjetër për të justifikuar kërkesën që Timofeyeva të kthehej në Rusi. Ekstradimi është një nga mënyrat se si ata i shpëtojnë njerëzit.

Por Timofeyeva, sipas avokatit të saj, Fatmir Lushi, nuk ka dëshirë të kthehet në Rusi dhe po lufton ekstradimin, sepse ajo ka një qëndrim të qartë në mediat sociale kundër Putinit dhe luftës në Ukrainë. Lushi hodhi poshtë mundësinë që kërkesa e Rusisë të ishte një hile për të shpëtuar një agjent. Përkundrazi, Timofeyeva do të përballej me dënimin nëse dërgohej në Rusi dhe do të trajtohej shumë çnjerëzore.

Në një seancë ekstradimi muajin e kaluar në Elbasan, Timofeyeva, e udhëhequr nga rojet në sallën e gjyqit me pranga, përdori një pyetje nga gjyqtari për statusin e saj martesor për të bërë të qartë kundërshtimin e saj ndaj pushtimit rus të Ukrainës. Ajo tha se ishte ndarë me partnerin e saj sepse nuk ndanin pikëpamje të njëjta për luftën, të cilën ai e mbështet.

Maria Passer, një anëtare e komunitetit urbex, tha se ajo e njihte Timofeyeva për 9 vite dhe se ka udhëtuar me të gjerësisht, duke përfshirë Shqipërinë, në udhëtime për të fotografuar ndërtesa të braktisura dhe nuk kishte parë kurrë asgjë që dukej e dyshimtë.

Një student i kimisë në Republikën Çeke, Zorin nuk bëri asnjë përpjekje për ta mbajtur të fshehtë udhëtimin e tij në Shqipëri, duke raportuar për udhëtimin e tij atje me biçikletë nga Mali i Zi. Atij iu bashkua në Shqipëri Timofeyeva dhe një entuziast i tretë i urbex-it, Fedir Alpatov nga Ukraina, pronari i makinës sportive portokalli që përdorej për në Gramsh.

Kryeministri Rama e cilësoi aferën si një “mister”. Zona e Gramshit, e rrethuar nga telat me gjemba të ndryshkur, e bllokuar me barërat e këqija dhe e mbushur me bunkerë betoni të ndërtuara në kohën e diktatorit Enver Hoxha, sipas kryeministrit nuk ka prodhuar armë për shumë vite.

 “Unë nuk mendoj se ka asgjë për të spiunuar atje,” tha ai.

Kur ishte ende duke punuar dekada më parë, fabrika prodhoi një version shqiptar të pushkëve kallashnikov të projektuar nga sovjetikët, teknologjinë e së cilës Moskës do t’i duhej ta gjurmonte. Prokurori, Ajazi, ende mendon se ka një çështje, megjithëse vendimi përfundimtar nëse do të ngrejë akuza zyrtare për spiunazh, do të varet nga analiza mjeko-ligjore e përmbajtjes së dy dronëve, celularëve, videoregjistruesve, një laptopi dhe USB-ve të sekuestruara.

Deri më tani, vetëm një dron është analizuar plotësisht. U zbulua se përmbante imazhe të objekteve të sigurisë shqiptare, digave hidroelektrike dhe vende të tjera që, sipas prokurorit, nuk janë gjëra që blogerët e zakonshëm do të filmonin. Avokati i ruses, i cilësoi pamjet si foto tipike urbex.

E diskutueshme është edhe natyra e sprajit që Zorin përdori kundër rojeve. Prokurori e identifikoi atë si një “agjent nervor”, por avokati tha se ishte një produkt i gjendshëm kollaj nga udhëtarët në vende të panjohura dhe të largëta. Misteri më i madh është se përse,  Zorin u tha oficerëve të policisë ditën e arrestimit se ai punonte për inteligjencën ruse. Transkripti i marrjes në pyetje të tij është sekret dhe prokurori nuk pranoi të komentonte nëse Zorin kishte bërë vërtet një rrëfim të tillë, duke thënë vetëm se nëse kjo do të ishte e vërtetë, do të ishte provë e fortë. Provat e publikuara publikisht të spiunazhit, megjithatë, janë kryesisht rrethanore.

 “Ata silleshin si vizitorë normalë, por nuk shkonin në vende normale. Turistët në Shqipëri shkojnë në plazh, jo në një bazë ushtarake”, tha prokurori.