Është kënaqësi që sonte, në këtë oborr të pasmë, gjysmë në fshehtësi, gjysmë në dritë, gjysmë në errësirë të celebrojmë një moment shumë të bukur. Në fakt besoj që kjo skenografi, bashkë me prozhektorët që duken sikur janë marrë nga ato prozhektorët e hetuesisë së përgjithshme? shkon më shumë sesa do të shkonte një marrje e këtij çmimi në Strasburg, ku përndryshe, po të mos na kishte ndaluar pandemia, do të ishte zhvilluar kjo ceremoni.
Disa vite më parë, Polonia shpenzoi plot 80 milionë euro për të ndërtuar pranë kantierit të “Solidarnosc” në Gdansk një muze, i cili ashtu si Shtëpia me Gjethe u krijua aty ku kishin ndodhur ngjarje për të cilat sigurisht ia vlente që të gjithë brezat e mëpastajmë të mos harronin. E njësoj si Shtëpia me Gjethe, ai muze u vlerësua nga Këshilli i Europës me çmimin e vitit 2016 dhe në një seksion të atij muzeu, që i dedikohet Papa Gjon Pali II, është e shkruar në mënyrë shumë të dukshme shprehja e Atit të Shenjtë: “Drita e Gdanskut ndriçon dhe i jep shpresë gjithë botës”.
E nëse do t’i referoheshim po Atit të Shenjtë për një mbishkrim për këtë muze, besoj që do të ishte shprehja e tij këtu në Shqipëri, në vitin 1994, kur tha; “Kujtesa është një hap i pashmangshëm, për të ndërtuar të ardhmen, duke mos përsëritur gabimet e të shkuarës”.
E më vjen jashtëzakonisht mirë që sot, muzeu modest në përmasë, por aspak modest në ambicie, Shtëpia me Gjethe vlerësohet me një çmim shumë prestigjioz e për më tepër vlerësohet mes një shoqërie goxha sfiduese, një zinxhir i tërë muzesh të tjerë, i ndërtuar në këtë periudhë në gjithë kontinentin tonë, duke faktikisht na dhënë një sadisfaksion të veçantë për përpjekjen që ta kthejmë kujtesën e një kohe shumë të zymtë, e një periudhe që ende sot janë jo të paktë ata që duan ta harrojnë, apo duan ta mbulojnë, apo duan ta fshehin, në një arsye shumë të fortë për të kaluar orë e momente të paharrueshme, pikërisht duke e prekur, duke e parë dhe duke e ndjerë fizikisht, jo thjesht përmes një libri me rrëfime, por përmes objekteve, duke përjetuar një eksperiencë që e mbajnë edhe vetë muret mes të cilave zhvillohet gjithë muzeu.
Më vjen mirë që me këtë, jo se ka qenë nevoja në fakt, por i jepet dhe një përgjigje tjetër atyre, të cilët nuk kanë lënë fjalë pa thënë dhe nuk kanë lënë sherr pa nxitur kundër kësaj përpjekjeje që është materializuar jo vetëm tek Shtëpia me Gjethe, por edhe tek Bunk’art 1 e Bunk’art 2 dhe tek vetë Autoriteti i Dosjeve, që u ndërtua prej nesh pikërisht për të thelluar vështrimin mbi këtë pjesë kaq të zymtë të së shkuarës sonë.
Janë disa muze që janë vlerësuar nga Këshilli i Europës me këtë çmim, që hyn në të njëjtën kategori përsa i përket kontroversalitetit të tyre në raport, natyrisht, me këndvështrimin e gabuar që sapo solla këtu për ju. Përshembull, në vitin 2018, çmimi i është dhënë Muzeut të Fëmijëve të Luftës në Sarajevë, por atje nuk është ngritur njeri të protestojë dhe nuk ka pasur kundërshti politike të tipit që po i bëhet një himn Sllobodan Millosheviçit. Apo në vitin 2014, çmimi i është dhënë një muzeu në Trabzon të Turqisë, i cili i dedikohet artit otoman, por askush nuk është ngritur të thotë se Këshilli i Europës po vlerëson nostalgjinë për Perandorinë Otomane.
E kështu me radhë mund të sillen plot shembuj, për të ardhur tek një shembull që është shumë domethënës në fakt e që duhet t’i mjaftojë të gjithëve, për ta mbyllur sqepin lidhur me domosdoshmërinë që të gjithë këtë kujtesë, ne ta qasim me të gjitha format e mundshme. Një ndër të cilat, edhe më efikasja besoj unë, është forma e kulturës. Në fund të fundit, ajo kohë është pjesë e historisë sonë, por është dhe pjesë e pazgjidhshme e kulturës sonë.
Ajo kohë ka influencuar kulturën tonë si njerëz, si shoqëri e në të gjitha format e veta të shprehjes dhe pastaj, natyrisht, si kanë qenë ato forma të shprehjes, sa ato e kanë deformuar mënyrën tonë të të parit të gjërave. Sa ato e kanë influencuar mënyrën tonë të komunikimit, sot e gjithë ditën, kjo është një temë krejt tjetër, që nuk ka të bëjë me fajin e zbulimit, por ka të bëjë me mëkatet e atij regjimi dhe zbulimi i të cilave në sytë e brezave që vijnë nuk është faj, por, përkundrazi, është detyrë.
Dua të sjell dy shembuj që besoj plotësojnë njëri-tjetrin. Një shembull me një djalë të ri, por dhe jo shumë të ri, një nga të lindurit e vitit 1990, i cili pasi pa Bunk’artin, më ka thënë që për herë të parë, – llogariteni sa vite u desh të kalonin për të dhe nuk ishte më fëmijë, nuk ishte më adoleshent, – mund të besonte të gjithë ato që kishte dëgjuar për komunizmin. Për herë të parë mund të besonte se të gjitha ato tmerre apo gjithë ato lemeri që ishin thënë, që ishin treguar, që ishin komentuar, apo që edhe ishin hiperbolizuar po të doni, kishin lidhje me të vërtetën. Kam mbetur pa fjalë për këtë, sepse nuk e kisha menduar asnjëherë që dëshmitë e rrëfyera përmes librave, e rrëfyera përmes televizorëve, e rrëfyera përmes të thënave nga njeriu tek njeriu, nuk kishin arritur dot të krijonin jo vetëm tek ai, por pastaj e kam konstatuar sepse e kam ndjekur me kuriozitet tek bashkëmoshatarë të tij, ndjesinë e një të vërtete që mund të ishte aq e rëndë.
Çfarë ndryshimi ka për dikë që nuk e ka kaluar atë kohë, për dikë që nuk e ka jetuar atë histori, mes librit të historisë që lexon dhe historisë që e shikon në muret e një muzeu apo dhe vetë qenien e një muzeu, sepse, qoftë tek Bunkart-et, qoftë edhe këtu, është vetë qenia e muzeut që dëshmon historinë.
Unë besoj që është impakti fizik i kujtesës, është ndjesia e prekshme e mureve, e objekteve, e atmosferës, e aromës që i flet në mënyrë shumë më efikasë dikujt që nuk e ka jetuar atë kohë, dikujt që ka lindur më pas, apo dikujt që në atë kohë ka jetuar diku tjetër. Për këtë besoj se është aq efikas tek gjermanët e perëndimit apo tek perëndimorët që vizitojnë Berlinin, muzeu i Checkpoint Charlie, ku përmes të njëjtës rrugë iu bëhet njerëzve e dukshme, e prekshme, e pranishme, ajo që ka qenë jeta e të tjerëve në një kohë kur ata nuk kanë jetuar, ose kur kanë jetuar një jetë tjetër.
Shembulli tjetër është shembulli i të huajve. Kam takuar dy nga njerëzit që e kanë vizituar këtë muze dhe që nuk janë njerëz të zakonshëm. Njëri Princi Albert i Monakos dhe tjetri ish Presidenti i Francës, Nikola Sarcozy. Që të dy, kur kanë dalë nga kjo shtëpi, kanë pasur një kuptim krejt tjetër të Shqipërisë. E them këtë sepse të dy i kam takuar përpara se të hynin në këtë shtëpi dhe pasi kanë dalë nga kjo shtëpi. Madje, për Princin më saktë, Mirela simuloi një marrje pyetje, aty ku është salla apo dhoma ku është vendosur tryeza e hetuesisë.
Përshtypjet e tyre e kalonin përshtypjen për thjesht një muze, sado që fjalët për muzeun ishin natyrisht me superlativë, por që përshtypjet shkonin përtej muzeut. Përshtypjet ndikonin dhe ndikuan më shumë më pas në mënyrën e të kuptuarit të këtij vendi, në mënyrën e të kuptuarit e shumë pse-ve të pakuptueshme për ata që nuk e njohin nga afër historinë e këtij vendi, të dallimeve të këtij vendi dhe vendeve të tjera ish-komuniste, të dallimeve të mëdha në nivelin e brutalitetit, në nivelin e prapambetjes dhe në nivelin e izolimit, të kapacitetit rrënqethës të atij regjimi për t’i çuar deri në ekstrem instrumentet e kudondodhur të censurës apo të torturës në të gjithë perandorinë komuniste.
Të hezitosh që ta ballafaqosh këtë të shkuar është thjesht të shtysh për më tutje çlirimin prej saj, ndërsa të shkosh drejt kësaj të shkuare, duke e zbuluar atë dhe mundësisht duke gjetur forma sesi ajo zbulohet në të gjithë përmasat e saj për ata që nuk e kanë njohur, do të thotë të përshpejtosh çlirimin prej të shkuarës dhe të kurosh sëmundjet e trashëgueshme të asaj kohe. Komunizmi nuk mbaron, kur mbaron. Komunizmi nuk mbaron kur bie regjimi. Komunizmi ngjan shumë me një fatkeqësi bërthamore, e cila ka dy faza. Ka një fazë të llahtarshme kur ndodh dhe ka dhe një fazë tjetër të ngadaltë, kur shfaqet hap pas hapi, në formën e deformimeve që shkaktohen si pasojë e fazës së parë të fatkeqësisë që është shpërthimi dhe dalja nga kontrolli e të gjithë elementëve deformues që janë të padukshëm, janë në ajër, por e bëjnë të pajetueshme një hapësirë të tërë për bimët, për kafshët, për njerëzit dhe që ndikojnë në formacionet e tyre duke i deformuar, duke i transformuar, duke i nënshtruar ndaj një komplikimi që vjen si rezultat i një faktori të jashtëm.
Këtu janë disa prej miqve tanë ambasadorë që janë të detyruar, e kanë si pjesë të përshkrimit të punës së tyre që të hyjnë edhe në këtë sherrnajën tonë dhe që me shumë të drejtë nuk arrijnë ta kuptojnë ose asnjëherë, ndoshta, nuk arrijnë ta kuptojnë sesi ka mundësi. Në fakt, është sëmundje e trashëguar. Kemi jetuar në kohën e Shtëpisë me Gjethe, kur ishte e gjitha e mbuluar me gjethe, jo si sot, gjysmë e zbuluar, kur gjethet ruhen si element dekorativë. E faktikisht, kemi jetuar pa të drejtën për të kundërshtuar dhe nuk jemi mësuar të kundërshtojmë në mënyrë civile. Askush nuk ka mësuar sesi të kundërshtohet në mënyrë civile dhe se si bashkëjetohet me të kundërtat. Të kundërtat kanë qenë të gjitha armiqësore dhe kur kanë qenë të fshehta, kanë qenë të fshehta sepse ishin të ndaluara. Kur kanë qenë të hapura, kanë qenë jetëshkurtra sepse kanë qenë të dënuara.
Për të gjitha këto arsye dhe për shumë të tjera, që nuk është vendi dhe nuk jam unë njeriu i duhur për t’i shtjelluar, Shtëpia me Gjethe është një nga gjërat më të mira, besoj unë, që ne kemi mundur të bëjmë,
Këtu me të drejtë u falenderuan shumë njerëz.
Nuk është se nuk u falenderua dhe Mirela, por unë do ta falenderoj në mënyrë të veçantë Mirelën, sepse ka qenë këmbëngulja e saj e vazhdueshme dhe dhe aftësia për t’i qëndruar njerëzve mbi kokë, deri në stres, por edhe një aftësi e veçantë, e trashëguar nga prejardhja e saj, për të bërë një muze të bukur, por me pak shpenzime, se Mirela është nga Gjirokastra, kuptohet.
Të gjitha këto veti bashkë kanë ndihmuar që puna e bërë për muzeun të jetë një punë, që mund ta them me plotë gojën, e shkëlqyer sepse janë bashkuar bashkë të pabashkueshmet, ku përmendëm emra. Merrini emrat një nga një. Unë nuk e di se kush tjetër dhe në çfarë rrethanash të tjera mund t’i bashkonte, sigurisht duke e shfrytëzuar më së miri subjektin, që ishte përbashkues për të gjithë ata emra. Por pikërisht se është sëmundje e trashëgueshme, flama e paaftësisë për të jetuar në mënyrë civile me të kundërtat, ata emra janë bashkuar vetëm për këtë muze dhe kanë qenë në paqe me njëri- tjetrin vetëm gjatë kohës që kanë punuar për projektin e muzeut. Para dhe pas kësaj faze, midis tyre do të gjeni sherre për t’u muzealizuar edhe ato, por në një kohë tjetër.
Shumë faleminderit!
