Perëndimi nuk po vdes, por po jep shpirt

Si babai i Edipit, që vdiq nga dora e të birit sepse besoi profecinë se i biri do ta vriste, kështu edhe Perëndimi po punon pa pushim për të shtyrë Kinën të ndërmarrë hapin dhe të sfidojë seriozisht fuqinë perëndimore.

Nga Yanis Varoufakis

Një grup i larmishëm analistësh centristë në Evropë dhe në Jugun Global, pas fitores së Donald Trump-it në zgjedhje në Shtetet e Bashkuara, besojnë se Perëndimi është në rënie. Sigurisht, kurrë më parë nuk ka pasur kaq shumë pushtet të përqendruar në duart e kaq pak njerëzve (dhe kodeve postare) në Perëndim, por a mjafton kjo për të thënë se fuqia perëndimore është e dënuar?

Në Evropë, ka arsye të forta për të përqafuar narrativën e rënies. Ashtu siç Perandoria Romake zhvendosi kryeqytetin në Kostandinopojë për të zgjatur hegjemoninë e saj edhe për një mijëvjeçar, duke braktisur Romën te barbarët, ashtu edhe qendra e gravitetit të Perëndimit u zhvendos në Shtetet e Bashkuara, duke braktisur Britaninë dhe Evropën në një gjendje amullie që po i bën ato të paefektshme, të prapambetura dhe gjithnjë e më të parëndësishme.

Por ka një arsye më të thellë për ndjenjën e zymtë të analistëve: tendenca për të ngatërruar rënien e angazhimit të Perëndimit ndaj sistemit të vet të vlerave (të drejtat universale të njeriut, diversiteti dhe hapjes) me rënien e vetë Perëndimit. Si një gjarpër që lë lëkurën e vjetër, Perëndimi po fiton fuqi duke hequr dorë nga një sistem vlerash që e mbështeti ngritjen e tij gjatë shekullit të njëzetë, por që, në shekullin e njëzet e një, nuk i shërben më këtij qëllimi.

Demokracia nuk ka qenë kurrë një parakusht për ngritjen e kapitalizmit, dhe ajo që ne mendojmë sot si sistem vlerash i Perëndimit nuk është parakusht për të. Fuqia perëndimore nuk u ndërtua mbi parime humaniste, por, përkundrazi, mbi shfrytëzimin brutal në shtëpi, të shoqëruar me tregtinë e skllevërve, tregtinë e opiumit dhe gjenocidet e ndryshme në Amerikë, Afrikë dhe Australi.

Gjatë ngritjes së saj, fuqia perëndimore veproi pa pengesa jashtë vendit.

Evropa dërgoi miliona kolonizatorë për të nënshtruar popujt dhe për të shfrytëzuar burimet. Evropianët pretendonin se vendasit që shihnin nuk ishin njerëz dhe shpallnin tokat e tyre “terra nullius”, një tokë pa popull për kolonët që e lakmonin atë tokë – akti i parë i çdo gjenocidi, nga Amerika, Afrika dhe Australia deri te Palestina sot.

Por, ndërsa ishte e pakundërshtueshme jashtë vendit, fuqia perëndimore sfidohej brenda nga klasat e ulëta të shtypura, të cilat ngriheshin si përgjigje ndaj krizave ekonomike të shkaktuara nga paaftësia e shumicës për të konsumuar mjaftueshëm nga produktet që prodhonin në fabrikat që u përkisnin pakicës. Këto konflikte shpërthyen në luftëra të përmasave industriale midis fuqive perëndimore që konkurronin për tregje, duke kulmuar me dy luftëra botërore.

Si pasojë, elitat perëndimore u detyruan të bëjnë lëshime. Brenda vendit, ato pranuan arsimimin publik, sistemet shëndetësore dhe pensionet. Në arenën ndërkombëtare, indinjata ndaj luftërave mizore dhe gjenocideve të Perëndimit çoi në dekolonizim, deklarata universale të të drejtave të njeriut dhe gjykata ndërkombëtare penale.

Për disa dekada pas Luftës së Dytë Botërore, Perëndimi shijoi ngrohtësinë e drejtësisë, ekonomisë së përzier, diversitetit, sundimit të ligjit brenda vendit dhe një rend ndërkombëtar të bazuar në rregulla. Ekonomikisht, këto vlera u shërbyen jashtëzakonisht mirë nga sistemi monetar global i planifikuar në mënyrë qëndrore, i projektuar nga SHBA dhe i njohur si Bretton Woods, që i lejonte Amerikës të riciklonte tepricat e saj në Evropë dhe Japoni, duke dollarizuar aleatët e saj për të mbështetur eksportet neto të saj.

Por, deri në vitin 1971, Amerika ishte bërë një vend me deficit. Në vend që të shtrëngonte rripin sipas stilit gjerman, SHBA hodhi në erë sistemin Bretton Woods dhe shpërtheu deficitin e saj tregtar. Gjermania, Japonia dhe më vonë Kina u bënë eksportues neto, fitimet në dollarë të të cilëve dërgoheshin në Wall Street për të blerë borxhin e qeverisë amerikane, pasuri të paluajtshme dhe aksione në kompani ku SHBA-ja lejonte të investonin të huajt.

Më pas, klasa sunduese amerikane pati një zbulim: Pse të prodhojë mallra në vend kur kapitalistët e huaj mund të dërgonin si produktet, ashtu edhe dollarët e tyre në SHBA? Kështu, ata eksportuan linja të tëra prodhimi jashtë vendit, duke shkaktuar de-industrializimin e zemrës industriale të Amerikës.

Wall Street-i ishte në qendër të këtij mekanizmi të guximshëm riciklimi. Për të luajtur rolin e tij, ai duhej të ishte i pakufizuar. Por liberalizimi i plotë kërkonte një ekonomi dhe një filozofi politike për ta mbështetur. Kërkesa krijoi ofertën e saj, dhe neoliberalizmi lindi. Shpejt, bota u mbush me derivate që notonin mbi cunamin e kapitalit të huaj që përmbytte bankat e Nju Jorkut. Kur kjo valë u thye në 2008, Perëndimi pothuajse u thye me të.

Udhëheqësit e shqetësuar perëndimorë autorizuan krijimin e 35 trilionë dollarëve për të shpëtuar financierët, ndërsa impononin masa shtrënguese mbi popullatat e tyre. E vetmja pjesë e këtyre trilionëve që u investua realisht në makineri shkoi për ndërtimin e kapitalit të teknologjisë së avancuar që i dha fuqinë gjithëpërfshirëse kompanive të mëdha të teknologjisë (Big Tech) mbi zemrat dhe mendjet e popullatave perëndimore.

Kombinimi i socializmit për financierët, perspektivat e rëna për 50%-shin më të varfër dhe dorëzimi i mendjeve tona ndaj kapitalit të avancuar të teknologjisë krijoi një “Perëndim të Ri të Guximshëm”, elitat e të cilit kanë pak përdorim për sistemin e vlerave të shekullit të kaluar. Tregtia e lirë, rregullat kundër monopoleve, objektivat e neutralitetit klimatik, demokracia, hapja ndaj emigracionit, diversiteti, të drejtat e njeriut dhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë trajtohen me të njëjtin përçmim siç SHBA-ja trajtonte diktatorët miqësorë – “bastardët tanë” – pasi ata e kishin shteruar dobishmërinë e tyre.

Me Evropën të pafuqishme për shkak të paaftësisë për të federuar pushtetin politik pasi kishte federuar monedhën e saj, dhe me botën në zhvillim më të zhytur në borxhe se kurrë, vetëm Kina qëndron ende në rrugën e Perëndimit. Ironia, megjithatë, është se Kina nuk dëshiron të jetë hegjemoni. Ajo thjesht dëshiron të shesë mallrat e saj pa pengesa.

Por Perëndimi tani është i bindur se Kina përbën një kërcënim vdekjeprurës. Si babai i Edipit, që vdiq nga dora e të birit sepse besoi profecinë se i biri do ta vriste, kështu edhe Perëndimi po punon pa pushim për të shtyrë Kinën të ndërmarrë hapin dhe të sfidojë seriozisht fuqinë perëndimore, si duke shndërruar BRICS-in në një sistem të ngjashëm me Bretton Woods të bazuar në renminbi.

Në vitin 2024, Perëndimi vazhdoi të forcohet. Por, me sistemin e tij të vlerave të hedhur në baltë, po ashtu u rrit edhe prirja e tij për të inxhinieruar rënien e vet.