PAOLO MOSETI
Ishte një kohë kur Tirana dukej se po përpiqej të ishte shumë ndryshe.
Deri në fillim të viteve nëntëdhjetë, kryeqyteti shqiptar ishte i vetmi në Europë që nuk kishte bllokime trafiku, nuk kishte makina. Në të vërtetë, makina ishte simboli i terrorit, kur kalonte ishte dikush nga regjimi, nga aparati. Për shembull, të gjithë e njihnin Mercedesin e diktatorit komunist Enver Hoxha, ose xhipin e kryeministrit të tij Mehmet Shehu, ose automjetet e Sigurimit, policisë sekrete të frikshme. Nëse ata kalonin do të thoshte se diçka e madhe do të ndodhte, ose dikush do të shkonte në burg.
Kur u rrëzua Muri, Shqipëria nuk kishte shumë të përbashkëta me bllokun socialist. Ishte i vetmi vend në Ballkan që refuzoi të merrte pjesë në ndryshimin që kalonte në botën post-sovjetike. E vetmja ku statujat e Stalinit dominonin ende parqet dhe sheshet, ndërsa në Berlin luanin Pink Floyd dhe intelektualët jugosllavë udhëtonin të shkujdesur.
Në komunikatat drejtuar kombit të transmetuara nga radio “Tirana”, perestrojka në Bashkimin Sovjetik u përshkrua si një mashtrim, kthesat e Gjermanisë Lindore cilësoheshin si të turpshme, masat e Europës Qendrore që shijonin periudha të gjata pushimesh të tallura për mendjelehtësinë e tyre.
Shqipëria shkoi drejt e në rrugën e saj, në një izolim gjeopolitik që ishte edhe izolim social.
Në një ditë me diell në mes të tetorit, ndryshimi që ka ndodhur që nga ajo kohë shfaqet në formën e një energjie të dukshme kaotike.
E përshtatur në lindje nga mali i Dajtit, 1613 metra i lartë, Tirana është një lëmsh ??anarkik i vilave të Art Nouveau të viteve 1920 që për një kohë të gjatë i përkisnin nomenklaturës së Byrosë Politike, dhe më pas u shndërruan në dhoma ceremoniale dhe disko apo në rrokaqiej.
Nga disa dhjetëra në vitin 1990, makinat kanë shkuar në mbi 100,000 një dekadë më vonë, dhe turistët italianë duket se ende hezitojnë të heqin qafe stereotipet për “njerëzit e maunes”.
Sheshi “Skënderbej”, më i madhi në Ballkan, është qendra e qytetit, i kufizuar nga rrugë dhe pisha detare, të mbushura me ishuj me bar.
Përpara statujës së kalorësisë së Gjergj Kastriotit (i njohur në anglisht si Skënderberg), një hero kombëtar që u rebelua kundër pushtimit osman në 1443, turistët udhëtojnë me biçikleta elektrike.
Rreth 65 për qind e popullsisë shqiptare është myslimane, por pak shkon në xhami, duke përfshirë edhe atë të Ethem Beut, e inauguruar në 1823 dhe e zbukuruar me pemë, ura dhe ujëvara nga artistë venecianë – pra një gjë e rrallë.
Jo shumë larg janë ndërtesat ministrore të projektuara nga arkitektët fashistë italianë në vitet 1920 dhe Muzeu Historik Kombëtar i Shqipërisë, mbi të cilin ka një mozaik të madh mural kushtuar heronjve shqiptarë. Një flamur i kuq valëvitur në dorën e njërit u hoq bashkë me yllin komunist.
Për shumë njerëz, fjala “komunizëm” të sjell ndërmend të shtënat mes demonstruesve dhe policisë dhe hedhjen e gurëve, tridhjetë vjet më parë.
Synimi i shqiptarëve ishte të arrinin në ambasadat europiane, si rrugë shpëtimi drejt vendeve të huaja. Ndër të parët dhe më të famshmit që arritën sukses, me ndihmën e ministrit të atëhershëm Gianni de Michelis, ishin gjashtë vëllezërit Popa, të persekutuar pasi ishin fëmijë të një farmacisti që kishte studiuar në Napoli dhe që akuzohej nga regjimi se ishte një bashkëpunëtor i fashistëve gjatë pushtimit.
Më pas të tjerë erdhën në kryeqytet nga malet, nga qytetet e tjera, nga fshatrat më të largëta.
Tani rreth sheshit “Skanderberg” nuk ka më blloqe betoni dhe pika kontrolli, por librari dhe kafene të modës ku të huajt lidhen me Wi-Fi.
Muzeu i tmerreve të komunizmit në Tiranë është ndërtuar në një bunker të madh nëntokësor, ku sipas planeve të Hoxhës duhej të strehohej Ministria e Brendshme në rast lufte bërthamore.
Pak vite më parë, Jordan Peterson, një psikolog dhe kritik i ashpër, që gjeti një audiencë të madhe mes rinisë së djathtë, kaloi dhe la një shënim: “Nuk mund të kujtosh atë që refuzon të kuptosh”.
Një citat nga Primo Levi, i printuar në një neoni të kuq, shfaqet në vend të kësaj mbi seksionin e tregtimit.
Një sondazh i OSBE-së i vitit 2016 zbuloi se shqiptarët, veçanërisht ata që jetojnë në provincë dhe me kualifikime më të ulëta arsimore, kanë ndjenja shumë ambivalente ndaj së kaluarës komuniste.
Filozofja Lea Ypi, e lindur më 1979, kujton se sa real ishte represioni në Shqipërinë komuniste, por edhe se si brenda atyre kufijve ishte e mundur të gjendej një formë kontradiktore e imagjinatës politike.
Njerëz të izoluar zyrtarisht ndiqnin me lakmi ngjarjet botërore në radion italiane dhe televizionin jugosllav, duke zhvilluar reflektime origjinale.
Për sa i përket ardhjes së demokracisë parlamentare dhe ndalimit të përmbledhur të gjithçkaje që ngjiste socializmin, bilanci i YPI-t është i hidhur.
Ka vetëm një ndërtesë, në të vërtetë, që ende i bën jehonë kujtimit të Hoxhës, që është piramida e madhe prej xhami dhe betoni që diktatori e kishte dashur si muze të pushtimeve socialiste. Në synimet e vajzës së Hoxhës, e cila u kujdes për dizajnin, ai do të ishte një mauzole në stilin brutalist kushtuar babait të saj, i cili vdiq në 1985 pas dyzet e një vjetësh në pushtet.
Me luftën në Kosovë në vitin 1999, piramida u bë një objekt talljeje me patinatorët adoleshentë që thyenin kockat e tyre në rampat e larta 21 metra.
Tani e ardhmja e saj do të jetë një qendër multifunksionale e teknologjisë së lartë për të rinjtë dhe jetën kulturore, edhe nëse taksistët thonë, në italisht të patëmetë, se klasa politike mafioze do të fryjë shpenzimet e tyre, sepse e gjitha është një magna-magna.
Prej disa kohësh në Tiranë po diskutohet edhe për një lagje krejt të re, Bregun e Lumit, që duhet të ngrihet në veri të qytetit. E dizenjuar nga studio e Stefano Boerit, e miratuar afër urgjencës COVID, ajo u prezantua si “rrethi i parë rezistent ndaj koronavirusit”.
Sot diversiteti i Tiranës qëndron pikërisht në dëshirën e saj për të qenë me çdo kusht, sa më shumë që të jetë e mundur, si të tjerët, në një kohë kur këta të tjerët – pra fqinjët europianë dhe perëndimorë – nuk e dinë saktësisht se ku po shkojnë.
Emblematike është Rruga e George W. Bush, një rrugë kushtuar presidentit të parë të Shteteve të Bashkuara që vizitoi Shqipërinë.
