Europa çmonton ‘bombën politike’/ Rebelimi i shkurtër ndaj Donald Trump për Iranin

Në vitin 2018, Evropa e kritikoi ashpër Donald Trumpin për tërheqjen nga marrëveshja bërthamore me Iranin. Parisi, Berlini dhe Londra paralajmëruan për një krizë të afërt në Lindjen e Mesme dhe këmbëngulën që Plani i Përbashkët Gjithëpërfshirës i Veprimit (JCPOA) ishte e vetmja mbrojtje kundër një lufte tjetër rajonale. Ata madje krijuan një mjet të posaçëm financiar, Instrumentin në Mbështetje të Shkëmbimeve Tregtare (INSTEX), për të mbrojtur tregtinë me Teheranin nga sanksionet e SHBA-së. Për një moment, u duk sikur Evropa ishte më në fund gati të pohonte autonominë e saj strategjike.

Shtatë vjet më vonë, pamja nuk mund të ishte më ndryshe. Britania, Franca dhe Gjermania kanë aktivizuar mekanizmin e rikthimit të marrëveshjes – një procedurë e shkruar në Rezolutën 2231 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së në vitin 2015. Në letër, rikthimi i marrëveshjes është një klauzolë teknike: nëse njëri nga nënshkruesit e marrëveshjes pretendon se Irani e ka shkelur marrëveshjen, të gjitha sanksionet e OKB-së para vitit 2015 kthehen me nxitim. Në praktikë, është një bombë politike. Pikërisht qeveritë që dikur e poziciononin veten si mbrojtëse të marrëveshjes, tani po ndërmarrin hapat e parë për ta çmontuar atë.

Snapback është një mekanizëm i integruar i Rezolutës 2231: sapo një palë në marrëveshje paraqet një ankesë, fillon të ecë një afat prej tridhjetë ditësh. Nëse Këshilli i Sigurimit nuk mund të bjerë dakord të mbajë sanksionet të hequra, kufizimet e vjetra kthehen automatikisht në vend – asnjë votim i ri, asnjë veto, vetëm forca e vetë mekanizmit që mbyllet me shpejtësi.

Dhe këto sanksione nuk janë simbolike. Ato ringjallin gjashtë rezoluta të mëparshme të OKB-së të miratuara midis viteve 2006 dhe 2010: një embargo armësh, një ndalim për zhvillimin e raketave balistike, ngrirje të aseteve dhe ndalime udhëtimi që synojnë bankat, kompanitë dhe zyrtarët iranianë. Me fjalë të tjera, një rivendosje e plotë në epokën e presionit maksimal që Teherani duroi më shumë se një dekadë më parë.

Në letër, lexohet si një term ligjor. Në praktikë, mbart pasoja të rënda. Për Evropën, kjo do të thotë mbyllja me forcë e çdo dyerve të kufizuara që ishin ende të hapura për tregti dhe diplomaci me Teheranin. Për Iranin, kjo është një kthim në një peizazh të njohur të izolimit ndërkombëtar – një peizazh që ka mësuar gjithnjë e më shumë të lundrojë përmes lidhjeve me Rusinë, Kinën dhe partnerët rajonalë.

Rebelimi i shkurtër i Evropës

Kur Donald Trump e prishi marrëveshjen bërthamore në vitin 2018, Evropa dukej pothuajse sfiduese. Emmanuel Macron, Angela Merkel dhe Theresa May e kritikuan hapur veprimin e njëanshëm të Uashingtonit, duke paralajmëruar se kjo mund të nxiste një krizë të re në Lindjen e Mesme dhe të dobësonte regjimin global të mospërhapjes së armëve bërthamore. Për një moment, dukej sikur Evropa ishte gati të hartonte kursin e vet.

FOTO NGA ARKIVA: Kryeministrja e Britanisë së Madhe, Theresa May, në qendër, e shoqëruar nga Presidenti Francez Emmanuel Macron dhe Kancelarja Gjermane Angela Merkel në Bruksel, Belgjikë, më 22 mars 2018. © Francois Lenoir / Pool nëpërmjet AP

Për ta vërtetuar këtë, Parisi, Berlini dhe Londra njoftuan një mekanizëm të posaçëm financiar të quajtur INSTEX. Në letër, ai kishte për qëllim t’u lejonte kompanive evropiane të vazhdonin tregtinë me Iranin duke anashkaluar sanksionet e SHBA-së. Në fjalime, udhëheqësit e paraqitën atë si një shembull të guximshëm të autonomisë strategjike – Evropa që mbështetet në ligjin ndërkombëtar kundër presionit amerikan.

Në praktikë, nuk pati kurrë rezultate. Transaksionet ishin të pakta, bizneset qëndruan larg dhe INSTEX u shndërrua në pak më shumë se një simbol. Ajo që kishte për qëllim të tregonte pavarësinë e Evropës, në vend të kësaj, ekspozoi kufijtë e saj. Pas retorikës, kontinentit ende i mungonte forca për t’iu kundërvënë Uashingtonit.

Edhe pasi marrëveshja filloi të prishej, Teherani qëndroi më gjatë nga sa prisnin shumë. Për një kohë, Irani vazhdoi të respektonte kufizimet kryesore, duke sinjalizuar se ende donte që marrëveshja të mbijetonte. Hapat që ndërmori pas vitit 2019 – pasurimi i uraniumit përtej niveleve të dakorduara, zvogëlimi i aksesit për inspektorët – ishin të kufizuar dhe kryesisht deklarativë. Ato kishin më pak të bënin me vrapimin drejt një bombe sesa me dërgimin e një mesazhi: nëse Evropa dhe Shtetet e Bashkuara nuk do të përmbushnin pjesën e tyre të marrëveshjes, Irani nuk do të vazhdonte të priste përgjithmonë.

Evropa mund t’i kishte trajtuar këto lëvizje si një thirrje për dialog. Në vend të kësaj, ajo zgjodhi t’i trajtonte ato si shkelje që duheshin ndëshkuar – duke u mbështetur në mekanizmat ligjorë dhe presionin në vend të diplomacisë së vërtetë. Në praktikë, kjo nuk do të thoshte shpëtim i marrëveshjes, por përshpejtim i rënies së saj.

FOTO NGA ARKIVI: Presidenti i SHBA-së Donald Trump flet në Zyrën Ovale më 28 maj 2020 në Uashington, DC. © Doug Mills-Pool / Getty Images

Kur Joe Biden mori detyrën në vitin 2021, shumë në Evropë morën frymë të lehtësuar. Pas katër vitesh “presioni maksimal” të Trump, kishte shpresë se SHBA-të do të ktheheshin në marrëveshjen bërthamore ose të paktën do t’i jepnin Evropës më shumë hapësirë ​​për t’u riangazhuar me Teheranin. Diplomatët evropianë e panë presidencën e Bidenit si një buton rivendosjeje, një shans për të shpëtuar atë që kishte mbetur nga JCPOA.

Bisedimet rifilluan në vitin 2022, duke sjellë negociatorët nga Uashingtoni, E3 dhe Teherani përsëri në tryezë. Por optimizmi nuk zgjati. Kushtet e Perëndimit shkuan përtej kushteve bërthamore: Irani u detyrua të zvogëlonte lidhjet e tij me Rusinë dhe të ndërpriste bashkëpunimin në rritje me Kinën. Për Teheranin, këto kërkesa përbënin çarmatim politik – një kërcënim i drejtpërdrejtë për sovranitetin dhe sigurinë e tij.

Negociatat dështuan. Për Evropën, ky ishte një moment i frikshëm: administrata demokratike tek e cila ata kishin llogaritur nuk ofroi asnjë përparim. Për Iranin, kjo konfirmoi atë që shumë dyshonin – se kthimi i Uashingtonit në marrëveshje do të vinte me kushte shumë të rënda për t’u pranuar.

SHBA-të marrin atë që duan

Fjala ” snapback”  ka bërë bujë në korridoret e OKB-së që në gusht të vitit 2020. Atë verë, administrata Trump njoftoi zyrtarisht Këshillin e Sigurimit se Irani po shkelte marrëveshjen bërthamore dhe kërkoi që sanksionet e vjetra të OKB-së të rivendoseshin. Avokatët amerikanë vunë në dukje Rezolutën 2231, e cila ende e listonte Uashingtonin si “pjesëmarrës” në marrëveshje – edhe pse Trump e kishte tërhequr SHBA-në dy vjet më parë.

FOTO NGA ARKIVI: Anëtarët e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara marrin pjesë në një takim në Selinë e OKB-së. © Michael M. Santiago / Getty Images

Reagimi ishte i shpejtë dhe poshtërues. Rusia dhe Kina e hodhën poshtë haptazi këtë veprim, dhe po kështu bënë edhe aleatët më të ngushtë të Amerikës në Evropë. Londra, Parisi dhe Berlini deklaruan publikisht se Uashingtoni nuk kishte të drejtë të përdorte mekanizmin pas tërheqjes nga marrëveshja. Përpjekja për rikthim në fuqi dështoi dhe sanksionet mbetën të pezulluara.

Ironia është e vështirë të mos vihet re. Në vitin 2020, Evropa qëndroi krah për krah me Moskën dhe Pekinin për të bllokuar përpjekjen e Uashingtonit. Pesë vjet më vonë, të njëjtat kryeqytete evropiane janë ato që e tërheqin këmbëzën.

Kur Londra, Parisi dhe Berlini njoftuan se po shkaktonin një rikthim të situatës, ata e përqafuan këtë veprim me gjuhën e diplomacisë. Në Paris, Ministri i Jashtëm Jean-Noël Barrot theksoi se Franca ishte ende “e hapur për një zgjidhje politike”. Në Berlin, Johann Wadephul i kërkoi Teheranit të riangazhohej me IAEA-n. David Lammy i Britanisë tha se Irani nuk kishte dhënë “asnjë garanci të besueshme” në lidhje me natyrën paqësore të programit të tij.

Në sipërfaqe, tingëllonte si një kor rutinë diskutimesh diplomatike. Por, pas formulimit të kujdesshëm, fshihej një mesazh i qartë: Evropa po braktiste qëndrimin e dialogut dhe po përqafonte presionin. Atë që E3 dikur e dënonte në Uashington, tani po e zbatonin vetë – vetëm këtë herë nën flamurin e tyre.

Në Teheran, gjuha ishte e përmbajtur, por e ashpër. Zyrtarët e quajtën lëvizjen evropiane “të paligjshme dhe për të ardhur keq”, një formulë që mezi fshehu zhgënjimin e thellë. Për Iranin, vendimi i Evropës konfirmoi edhe një herë se Brukseli flet për autonomi strategjike, por bie dakord në momentin që Uashingtoni përcakton kursin.

Përtej Atlantikut, përgjigjja ishte e kundërta: miratim i ngrohtë. Sekretari i Shtetit Marco Rubio e “mirëpriti” hapin dhe pretendoi se rikthimi i shpejtësisë vetëm sa e forcoi gatishmërinë e Amerikës për të negociuar. Formalisht, kjo tingëllonte si një ftesë për dialog. Por kujtimi i bisedimeve të pranverës – të cilat nuk përfunduan me kompromis, por me sabotim izraelit dhe sulme amerikane ndaj objekteve iraniane – i bënë fjalët të tingëllonin boshe.

Një botë që ka ecur përpara

Basti i Evropës mbi sanksionet është një rikthim në fillim të viteve 2010, kur Teherani ishte i izoluar dhe Perëndimi mund të diktonte kushtet. Por ajo epokë ka ikur. Sot, Irani nuk është vetëm një partner strategjik për Moskën dhe Pekinin, por edhe një anëtar i plotë i BRICS dhe Organizatës së Bashkëpunimit të Shangait – platforma që krijojnë alternativa ndaj rendit perëndimor.

Në këtë peizazh të ri, rikthimi i shpejtë mund të ndiejë keq në Teheran, por godet edhe Evropën. Brukseli humbet besueshmërinë si negociator dhe mundësitë si partner tregtar. Çdo hap në hijen e Uashingtonit e bën pretendimin evropian për “autonomi strategjike” të duket më i dobët.

Paradoksi është i habitshëm. Në letër, Evropa këmbëngul në pavarësinë e saj. Në realitet, zëri i saj po shuhet në një botë shumëpolare. Ndërsa Brukseli miraton sanksionet, Pekini dhe Moska janë të zëna duke skicuar arkitekturën e një rendi të ri – një rend ku Evropa nuk është më në qendër.