Nga Ferdinand Dervishi

Shqiptarët e interesuar janë përballur me informacione tek-tuk të historisë së Gazmend Muçës, të fortit të Tiranës, i cili u bë i njohur menjëherë pas përmbysjes së sistemit komunist. Por cila është e vërteta, ku përfundon realiteti dhe nis legjenda?

Drejtues i një grupi bashkëmoshatarësh të rrugës “Bardhyl”, fama e tij do të kapërcente kryeqytetin në gusht të vitit 1991, pas lajmeve që emetoi eksodi masiv në drejtim të brigjeve italiane.

Saktësisht fama do të vinte përmes rrëfimit gojë me gojë të disa episodeve të udhëtimit të Gaz Muçës dhe grupit të tij, me anijen “Vlora”, në drejtim të portit të Barit, në Itali, dhe sidomos pas ngjarjeve të dhunshme dhe rrëmujshme në stadiumin “Victoria” të këtij qyteti, që të gjitha të pasqyruara në televizionet kryesore italiane.

Por kush ishte me të vërtetë Gazmend Muça?

Si u mundësua që, në dy vite të vetme postdiktaturë, shqiptarët të përballeshin me një mikrokriminalitet në rritje të ethshme dhe krejt jashtë kontrollit?

Cilat ishin ngjarjet që do të thyenin ligjet e hekurta të kontrollit absolut policor të kohës së diktaturës?

Ekspertët e policisë së kësaj periudhë kohore janë të mendimit se thyerja e madhe do të ndodhte për shkak të mëkateve të politikës dhe sidomos pas vrasjeve të 4 prillit 1991 në Shkodër. Sipas tyre, pikërsht pas kësaj ngjarjeje autoriteti i policisë ra përtokë, ndërkohë që vendin e lënë bosh e mbushi me shpejtësi mikrokriminaliteti.

Gazmend Muça, i vitlindjes 1969, djali i një berberi me origjinë nga Kavaja, ishte bërë i famshëm mes bashkëmoshatarëve të vet të rrugës “Bardhyl”, qysh në vitin 1985, në moshën 16-vjeçare, pikësëpari për shkak të aftësive fizike.

Kjo sepse adoleshenti Gaz Muça i kishte injektuar vetes besimin e një njeriu fizikisht të pathyeshëm.

Ai duhet të dilte fitues me çdo kusht në ndeshjet e boksit tek e tek mes bashkëmoshatarëve. Edhe po të mundej, ai do vijonte ti ftonte të tjerët në duel derisa një ditë ti ulte në tokë. Më tej, të gjithë ata që rrihte, i bënte miq.

Atraksioni i parë i Gaz Muçës rrëfehet të kenë qenë pëllumbat. Në shtëpinë përdhese të prindërve, që gjendej diku mes zonës që quhet “Xhamlliku” dhe spitalit të fëmijëve, qëllonte që ai të kishte në pronësi edhe 300 pëllumba njëherësh.

Rregullat ishin të ashpra; “Ti s’mund të kesh pëllumba më të bukur se të mitë! Pëllumbat e tu, ose bëhen të mitë, ose do të shfarosen!”

Kënaqësia tjetër e madhe e Gazmend Muçës, sigurisht e ndikuar nga filmat e shumtë artistikë me tematikë betejat e Mesjetës, që televizioni i vetëm shqiptar transmetonte, ishte kalërimi dhe mundësisht pjesëmarrja në ndonjë garë me kuaj.

Por kishte edhe gara të rrezikshme, si për shembull; të rrëzoje kalin përtokë duke e goditur me një grush të vetëm. Si të kopjonte skenën e një filmi western, rrëfehet se Gazi e kishte bërë këtë, duke e hedhur në tokë një kalë të ndërmarrjes komunale.

Gazmend Muça do ta paguante shtrenjtë dëshirën për të kalëruar. Ngjarja kishte këtë rrjedhë: Në vitin 1988, në moshën 19-vjeçare Gazi vjedh një kalë në fermën “Gjergj Dimitrov” të Saukut, por duke zbritur në rrugën e Elbasanit, përplasen me një kamion. Gazi shpëton mrekullisht, por kali ngordh.

Gjykata e dënon Gazmend Muçën me 8 muaj burg “për dëmtim të pasurisë socialiste”. Për habi, shteti i kohës vendos ta mbyllë të fortin e rrugës “Bardhyl” në burgun e Spaçit.

Gazmend Muça kthehet në Tiranë në vitin pasardhës, 1989. Miqtë rrëfejnë se burgu, jo vetëm që e kishte pjekur, por i kishte shtuar edhe famën.

Pikërisht në këtë periudhë Gaz Muça nis të shfaqet, fillimisht në lagjen e vet, dhe më tej, në gjithë Tiranën, i shoqëruar me një grup djemsh që nuk ta përtonin grushtin turinjve, apo një majë thike.

Po kaq shpejt, grupi i Gaz Muçës i qaset edhe lekut. Dëshmohet se fillimisht të hollat i nxirnin me anë të trukimeve të lojës së bixhozit, ndërsa më pas nisnin t’i bien shkurt:

Nisin të sulmojnë pikat ku luhej bixhoz në momentin kur loja përfundonte, duke zhvatur, përmes kërcënimeve, të gjithë xhiron e të hollave.

Grupi që shfaqej me egërsinë e një tufe piranjash, përdorte thika, doreza metalike, leva hekuri. Kryesisht hanin dru vetëm ata që nuk e njihnin Gazmend Muçën.

Gjatë viteve 1990-1991 piranjat e grupit të Gazmend Muçës nisën të bëhen të famshëm edhe pas inkursioneve te tregu industrial, që njihet si “Pazari i Ri”. Si të ishin në mallin e tyre, aty ata zgjidhnin rrobat më të bukura, përlanin ndonjë manjetofon e të tjera.

Ndonjëherë ndodhte që, sapo grupi i të fortëve të shfaqej në krye të rrugës, të gjithë tregtarët të mblidhnin mallim dhe largoheshin në panik.

Largoftë që grupi i Gaz Muçës ti futej dikujt në lokal për të pirë ndonjë gotë! Nëse kjo ndodhte, fillimisht nga lokali zbohej e gjithë klientela, më pas harbimi dhe pirja e alkoolit direkt nga shishet vijonte gjithë natën.

Pikërisht kjo lloj sjelljeje, pas asnjë lloj kthimi mbrapsht, bën që grupi i Gaz Muçës të dallojë mes grupeve të tjera të Tiranës. Ata ishin absolutisht më të fortët. Në lagjen e tyre nuk guxonte të afrohej askush, ndërkohë që ata mund të futeshin në çdo cep të qytetit dhe të mbaronin punë, qoftë duke kërkuar, gjetur dhe rrahur vendçe, ndonjë që guxonte ti sfidonte.

Në këtë periudhë kohore dashuria e re e djemve të rrugës Bardhyl bëhen motocikletat.

Vetë Gazi përdorte një motocikletë SUZUKI të zezë, që nuk është ruajtur. Por aktualisht miqtë e tij, në kujtim të Gaz Muçës dhe kohëve të lavdishme të shkuara, e kanë gjetur një tjetër 100 për 100 identike, madje e kanë targuar dhe e mbajnë në gjendje pune.

Në hapësirën kohore të vitit 1991 fama e Gaz Muçës dhe djemve të rrugës “Bardhyl” kapërcen kufijtë e Tiranës. Pikërisht në këtë kohë, përmes miqve apo të njohurve të përbashkët, në Tiranë, me qëllim për të takuar Gazin, ndenjur pranë tij dhe mësuar prej tij, nisën të vinin dhe disa të fortë nga rrethet, emrat e të cilëve do të bëheshin të njohur, sidomos gjatë vitit 1997.

Miqtë nga rrethet, të cilët ishin të shumtë, Gazi i sistemonte për të fjetur pranë gjimnazit “Çajupi”, në një banesë bosh, që i përkiste një familjeje të larguar me eksodin e ambasadave.

Ndonjëherë, bashkë me miqtë nga rrethet, grupi, edhe 50 vetë bashkë, fiks si një pamjet e filmit “Gangsterët e Nju Jorkut”, shfaqeshin nëpër rrugët e Tiranës duke u kallur datën, së pari tregtarëve të pakicës në tregun industrial.

Në fillim të gushtit 1991, Gazmend Muça, bashkë me grupin e tij, tentojnë të emigrojnë në dejtim të Italisë.

Ata imbarkohen në anijen VLORA, të ngarkuar me sheqer, mes mijëra shqiptarëve të tjerë, që ëndërronin atë ndryshimin magjik të standartit të jetesës.

Dëshmitarët e rrëfejnë Gazmend Muçën të pranishëm në urën e komandimit të anijes, pranë kapitenit të saj, dhe sigurisht si njeriun që kishte njëfarë kontrolli mbi situatën kaotike.

Historia e ndjek pas Gaz Muçën sidomos pasi disa mijëra emigrantë shqiptarë mbyllen në brendësi të stadiumit “Victoria” të qytetit të Barit me qëllim riatdhesimin.

Situatën e ndez pikërisht lajmi për i kthimit mbrapsht në Shqipëri. Të rinjtë e mbyllur në stadium revoltohen. Reagimet, në raport me policinë, me kalimin e orëve, bëhen të dhunshme.

Ndërkohë në brendësi të stadiumit, grupi i Gaz Muçës nis të bëjë ligjin. Policia dhe asistentët e Kryqit të Kuq detyrohen të largohen. Kaosi shtrohet këmbëkryq.

Miqtë rrëfejnë se në mes të rrëmujës së krijuar, Gaz Muça arriti të vendoste të paktën një rregull, të cilin nisën ta respektonin të gjithë: Falë tij, ushqimet, që hidheshin nga ajri me helikopter, u ndaheshin së pari fëmijëve dhe grave.

Por, situata bëhet tejet e rrezikshme kur grupi i Gazit thyen dyert e një ambienti në brendësi të stadiumit duke zbuluar një depo armësh zjarri.

Ishte një arsenal i tërë, përfshirë automatikë, pistoleta deri edhe pushkë snajper.

Pak minuta më pas, krismat në ajër nisin të terrorizojnë, jo vetëm shqiptarët në brendësi të stadiumit, por edhe policinë rreth tij.

Shpejt perimetri i stadiumit rrethohet nga forca policore dhe ushtarake.

Por aventuta vazhdon. Dikur Gaz Muça me grupin, të gjithë të armatosur, hipin në një autobus dhe tentojnë të çajnë kordonet e policisë me qëllim për tu arratisur, por pengesat me blloqe betoni i ndalojnë.

Pas bllokimit nisnin tratativat oër bisedime. Të gjitha marrëveshjet duhet të bëheshin përmes Gazmend Muçës, i cili më pas intervistohet edhe nga të gjitha mediat italiane.

Por, vetë Gazmend Muça, do të ishte zot i stadiumit për pak kohë. Pas dy ditë-netësh, fshehurazi, ai arrin të largohet dhe të niset drejt Francës.

Ndërkohë grupi mbetet, duke e humbur shumë shpejt kontrollin e situatës.

Të paktën dy kaçurrelsë të tjerë, një nga të cilët Arjan Hoxha, një kushëri i Gazit nga Kavaja – nisën të hiqeshin sikur ishin Gazmend Muça. Dhuna dhe plagosjet sidomos me armë të ftohta, nisën të shtoheshin duke përplotësuar atë jehonën e revoltës së dhunshme të emigrantëve shqiptarë në stadiumin “Victoria” të Barit.

Gazmend Muça kalon pak muaj në Francë dhe Gjermani, mes miqsh, por nuk bindet që të nisë jetën e një emigranti. Duket, jeta mes aventurash dhe gjithçka e arritur në Shqipëri, e joshte më tepër, e tërhiqte pas.

Përfundimisht, pas 4-5 muajsh, në fund të vitit 1991, Gazmend Muça kthehet në Tiranë, ku krejt papritur përballet me famën e vet të shumëfishuar.

Fillimi i vitit 1992 e gjen shoqërinë e Gaz Muçës të zgjeruar.

Veç grupit të fortëve, ai kishte shoqëri edhe me pjestarë të forcave speciale të Policisë e të tjerë personazhe, që vite më vonë do tu vinte radha të bëheshin të njohur.

Ndërkohë poshtë, në qytet, partitë politike kishin nisur fushatën për  zgjedhjet e Parlamentare, që do të mbaheshin më 22 mars 1992.

Pikërisht në këtë periudhë Gazmend Muça bën një lëvizje që me gjasa do i kushtonte shumë.

Në një rast, i thirrur nga disa miq gardistë, ai ndihmon Partinë Socialiste të përmbyllë një miting të shoqëruar me antimiting, ku një grup të rinjsh i kishin sulmuar me gurë e me leva.

Pas fitores së Partisë Demokratike në zgjedhje, nuk dihet se pas çfarë shtyse, apo argumenti, deputeti Azem Hajdari, gjatë një fjalimi në Parlament nis të akuzojë policinë që nuk arrestonte të fortin e Tiranës – Gazmend Muçën, i cili “vriste e priste” në lagjen e tij.

Sipas miqve, Gazmend Muça ishte acaruar së tepërmi. Ai i kishte i çuar fjalë Azemit se, kur ta mbërthente, do ja qethte flokët tullë.

Policia e merr në mbrojtje deputetin Azem Hajdari deri në realizimin e një takimi mes të dyve.

Njeriu që bën bashkë dhe ul në bisedime Gazmend Muçën me Azem Hajdarin, do të ishte një tjetër i fortë i Tiranës – Nehat Kulla.

Madje edhe takimi mes të dyve realizohet diku në periferi të Tiranës, në zonën që kontrollohej nga Kulla.

Sipas dëshmitarëve, biseda kishte nisur me tone të ngitura, më pas të dy ishin shtruar, duke u ndarë si miq.

Por për Gazmend Muçën nuk kishte mbetur shumë kohë. Në fillim të prillit 1992, një incident i rëndomtë, do ti ndërpriste udhëtimin e jetës.

Shkak për incidentin do të bëhej Landi, vëllai i Gazmend Muçës.

Ngjarja nis në afërsi të stacionit të trenit, rreth orës 11:00 të datës 7 prill 1992, kur Land Muça dhe Gent Hajdari, tentojnë t’i marrin motocikletën, një VESPA të bardhë, një të njohuri të tyre.

Ngjarja zhvillohet në prezencë të Franc Konomit, një tjetër të forti të Tiranës, të cilin Gaz Muça dhe grupi i tij, nuk e konsideronin.

I ndier i fyer, Franc Konomi e zgjedh t’i japë një shpullë Land Muçës.

Ndërkohë Gazmend Muça, 7 prillin 1992, ditën e fundit të jetës, e kishte nisur me realizimin e disa fotografive, që do të ishin, po ashtu, të fundit.

Më tej, rreth orës 12:30, Gazi i hipën makinës së vet, një Opel-i me targa gjermane, dhe shkon të blejë bojë, pasi i ishte fiksuar që ta lyente me ngjyrë të bardhë.

Për fatin e keq të tij, ndërmarrja kartografike, ku u ble boja, gjendej përballë shtëpisë së Naim Zyberit.

Incidentin me Franc Konomin Gazit ja rrëfejnë orës 14:00. Ai nuk humb kohë për të marrë hak. Por Francin nuk e gjejnë as në lagje, as nëpër pikat e zakonshme të bixhozit.

Në mimutat e fundit të jetës, rreth orës 17:00, Gaz Muça gjendej te “Xhamlliku”, ku një tregtar makinash sapo kishte sjellë një “Ford Sierra”, që Gazi e kishte pëlqyer dhe po i prishej mendja ta blinte.

Pikërisht në këto çate pranë tij ndalon një autoveturë, nga ku zbret Naim Zyberi me kallashnikov në duar.

Ja dhe përshkrimi i ngjarjes sipas vendimit të Gjykatës së Tiranës, që dënonte të pandehurin Naim Zyberi për vrasjen e Gazmend Muçës.

“Në datën 7 prill 1992 pasdite, rreth orës 18, i pandehuri Naim Zyberi ka qenë duke udhëtuar me një automjet të tipit OPEL, makinë të cilën e drejtonte shtetasi i quajtur Franc Konomi. Me makinë ata shkojnë në rrugën “Qemal Stafa” dhe ndalojnë tek lokali i quajtur “Xhamllëku”, përballë shatërvanit, ndërkohë në krahun tjetër të rrugës, përballë automjetit me të cilin ishte i pandehuri, ndodhej viktima Gazmend Muça.

Në këtë moment, ky i fundit, viktima, niset për të dalë në krahun tjetër të rrugës. Në këtë kohë, i pandehuri Naim Zyberi zbret nga dera e dytë e makinës (e pasme) dhe me automatik model 56 qëllon dy herë me breshëri në drejtim të viktimës Gazmend Muça, duke e dëmtuar atë në pjesë të ndryshme të trupit.

Makina me vrasësit erdhi nga unaza, kaloi në vendin ku gjendej Gazi, u kthye mbrapsht rreth 100 metër me lart dhe ndaloi përballë grupit të njerëzve që rrethonin Gazmend Muçën. Dëshmitarët tregojne se Gazmend Muça edhe pse e pa Namimin me kallashnikov në duar, nuk bëri asnjë hap pas, duke i pritur plumbat ballazi, ndërkohë që gjithë të tjerët ishin larguar në panik.

Sa është kuptuar më pas, organizatori i vrasjes ishte pikërisht Franc Konomi, që ishte frikësuar nga hakmarrja e Gazit për shpullën ndaj të vëllait, Rolandit.

I njohur për veprime tinzare, ai kishte futur në lojë Naim Zyberin, duke i mbushur mendjen se Gazmend Muça kërkonte ta vriste.

Naim Zyberi besohet të jetë bindur pasi ka verifikuar se, atë ditë, vërtet Gaz Muca kishte qenë në afërsi të banesës së tij, saktësisht te ndërmarrja kartografike, ku kishte shkuar për të blerë bojë.

Naim Zyberi, ekzekutori i drejtpërdrejtë t Gazmend Muçës, u arrestua pak muaj më pas, më 10 shtator 1992.

Gjatë zhvillimit të gjyqit, që do e dënonte me 25 vite burg për vrasje, ai u mundua të luante kartën e papërgjegjshmërisë mendore, por dështon. Të dhënat janë pasqyruar në vendimin e dënimit.

“Por nga ekspertimi i fundit i bërë gjatë hetimit të çështjes penale për vrasjen e qytetarit Gazmend Muça, del që janë marrë në analizë nga një komision i gjerë eskpertësh edhe dy aktekspertizat e mëparshme dhe në përfundim, pas observimeve për një kohë të gjatë të të pandehurit, është konkluduar qartë dhe shprehimisht se ai – i pandehuri Naim Zyberi, jo vetëm në kohën e kryerjes së krimit, por edhe disa muaj përpara, ka qenë në gjendje normale mendore.

Disa vite më pas, më 1998, Franc Konomi, i akuzuari tjetër për vrasjen e Gazmend Muçës, arrin t’ja hedhë drejtësisë.

Si të ecte mbrapsht në performancën e saj, drejtësia shqiptare e kohës, dështon të gjejë prova për implikimin e tij në vrasje, duke pranuar një version, sipas të cilit, Franc Konomi ishte marrë peng nga Naim Zyberi. Argumenti lexohet në vendimin e pushimit të akuzave ndaj Konomit:

“Pas kryerjes së vrasjes nga i dënuari Naim Zyberi, ky i fundit ka hipur përsëri në sediljen e pasme të makinës së tij, që e drejtonte i pandehuri Franc Konomi dhe kur ka dëgjuar të pandehurin që po e pyeste për motivet qe e shtynë të kryente aktin dhe nuk po lëvizte mjetin, i dënuari Zyberi i ka vënë pas koke të pandehurit Franc Konomi automatikin, që ende e mbante në dorë, duke e urdhëruar atë që të ngiste mjetin me shpejtësi, ose ndryshe do e vriste edhe atë”.

Ceremonia e varrimit të Gazmend Muçës ishte madhështore. Edhe pse binte shi i fortë, për ti dhënë lamtumirën djaloshit 23 vjeçar, shkulet gjysma e Tiranës, duke realizuar një procession të ngjashëm vetëm me atë të Enver Hoxhës.

Gazmend Muça mbahet mend si gangsteri që të binte me grusht. Ai ishte pasonjësi më i denjë i brezit të vjetër të të fortëve të Tiranës që bënë emër gjatë diktaturës. “Frikacaku të vret, trimi të bie me grusht” – thoshte Gaz Muça, që duket se e kishte të vështirë të kuptonte se kohët kishin ndryshuar dhe se tashmë mund të të vriste edhe një kalama.

Ekzekutimi i Gaz Muçës do të mbyllte një epokë. Me vrasjen e tij mund të thuhet se përfundoi epoka e dominimit të të fortëve që e fitonin famën përmes guximit dhe forcës fizike, për ti hapur rrugën nisjes së një epoke të re, të një lloji tjetër të fortësh, të cilët, në vend të grushtave, do të përdorinin armët e zjarrit, në vend të burrërisë – intrigën dhe pabesinë.

Për tu habitur është se si, akoma sot, imazhi i tij, rinia e shprehur, buzëqeshja e ndrojtur, kujtohen me nostalgji, jo vetëm nga ata që e patën të afërm, mik apo shok, por edhe nga të gjithë ata që e njihnin në distancë, qoftë të konceptuar si të fortin e rrugës “Bardhyl”.

Nga Alda Bardhyli

Historia e Yevno Azef, gazetarit dhe revolucionarit rus, i njohur për angazhimet e tij në fillim të viteve 1900, vazhdon të jetë një nga historitë më të lexuara në historinë e spiunazhit. Azef, i njohur si një agjent i dyfishtë dhe provokator, do të tërhiqte vëmendjen e shumë shkrimtarëve të kohës. G. Pevsner, do të hulumtonte jetën e tij për ta sjellë në një libër me titull; “Jeta e dyfishtë e Yevno Azef”, i cili është përkthyer herët në shumë gjuhë. Vitet e fundit të jetës, Azef i kaloi në Gjermani, ku investoi paratë e fituara si agjent, dhe jetoi dashurinë e fundit me një këngëtare gjermane, Nedin. Në vitet 1915-1917, gjatë Luftës së Parë Botërore, ai u internua nga Gjermania, si një armik i huaj, duke vuajtur dënimin në burg.

Pas dënimit, ai jetoi në Berlin, deri sa mbylli sytë më 1918-ën nga sëmundja e veshkave. Varri i tij ndodhet në varrezat e Wilmersdordit, pa asnjë shënim. Por, jeta e Azef, një njeri të cilit Rusia i besoi angazhime të mëdha gjatë Luftës së Parë Botërore dhe para saj, është një mënyrë për të depërtuar në kohën dhe politikën e ish-Bashkimit Sovjetik, dhe për të parë raportet me vendet ku ajo kishte interesa. Libri i G. Pevsner për jetën e Azef në italisht, ka qarkulluar në Shqipërinë e fillimit të komunizmit. Një dorëshkrim, me një kapak vishnje, që i ka mbijetuar lehtë kohës, na sjell një histori tjetër të këtij libri, në gjuhën shqipe.

Me ardhjen e komunizmit në Shqipëri, ai do të dënohej me Gjyqin Special të vitit 1945, fillimisht me vdekje dhe më pas me 30 vjet burg, por do të dilte nga burgu, në vitin 1958. Pas këtij viti, ai do të jetonte në qytetin e Shkodrës, në kushte tejet të vështira. Përkthimin e librit të Yevno Azef, ai duhet ta ketë realizuar gjatë kohës që ishte në burg.

Tregimi që Shefki Njuma bën mbi mënyrën sesi e gjeti këtë dorëshkrim, tregon se ky përkthim, duhet të ketë qenë një porosi për t’u lexuar, nga personazhe apo funksionarë të lartë të Sigurimit të Shtetit e udhëheqjes së lartë të PPSH-së, të cilët duhet të kishin më shumë njohuri për Rusinë. Njuma ka qenë vetëm 17 vjeç, diku në vitet 1959-1960, kur duke luajtur në oborrin e shtëpisë së gjeneral-major Halim Xhelos, (ish-shef i Drejtorisë së Punëve të Brendshme të Tiranës), me të birin e tij Vladimirin, do të pikaste një dorëshkrim, i cili rrinte prej disa ditësh diku në një cep të oborrit. Djaloshi i dhënë herët pas leximit, do ta ndiente menjëherë se kishte të bënte me një libër jo të zakonshëm, nga moria e librave që botohej në atë periudhë.

“E shfletova dorëshkrimin dhe m’u duk një libër i rrallë për kohën, dhe e mora ta ruaja në shtëpi”, tregon Njuma. Në faqen e parë të dorëshkrimit ishte shkruar; “porosi për kolonel Halim Xhelon”, çka tregon se përkthimi është realizuar gjatë kohës kur Naraçaj ka qenë në burg. Deri në vitet ’90-të, ky dorëshkrim ka qenë i fshehur me kujdes, diku në bibliotekën e familjes Njuma, për t’u shfletuar herë pas here nga Shefkiu, i cili do të “udhëtonte” shpesh në jetën e një prej personazheve më të njohur të spiunazhit rus. Por përtej jetës së Azefit, libri është dhe një leksion mbi revolucionin dhe shumë personazhe të kohës. Për ta pasur me të sigurt dorëshkrimin, ai do të griste faqen e parë ku ishte shkruar emri i gjeneral Halim Xhelos.

“E grisa faqen e parë, pasi pasja e këtij dorëshkrimi, duke pasur parasysh kohën, të bënte të kishe frikë. Por nuk ia kam dhënë njeriu për ta lexuar”, thotë ai. Pas viteve ’90-të, dorëshkrimin ia ka dhënë për lexim miqve, me të cilët ndan shpesh biseda librash. Libri duhet të jetë përkthyer diku në vitin 1945, pasi deri në vitin 1944, Naraçi nuk ishte i njohur për përkthyes, por si një nga inxhinierët e mirë të kohës. Por kultura e formimit të tij, bën që përkthimi të ketë një gjuhë dhe një shqipe të pastër.

Libri nis me lëvizjen revolucionare ruse, nga viti 1825, deri më 1894. “Shkrimtarët që janë marrë direkt, ose indirekt me këtë argument, nuk kanë nguruar të nënvizojnë karakterin e veçantë dhe të jashtëzakonshëm të terrorizmit rus. Të gjitha, ose gati të gjitha lëvizjet revolucionare, në çfarëdo vendi qoftë, përfundojnë fatalisht në shfaqje terroriste, veçanërisht në çastet e tensionit të madh”, shkruan G.Pevsner.

Por sipas tij, në të shumtën e rasteve, kemi të bëjmë me episode sporadike të shkaktuara nga niciativa personale të njerëzve ose, grupeve autonome fanatike të dhunës, të cilët nuk kanë të bëjnë fare me organizatat revolucionare, të angazhuara në luftë dhe shpeshherë as që njihen mirë. “Por në Rusi, për më se një të katërtën të shekullit, ne mund të shohim fenomenin e tmerrshëm të terrorit të përdorur në shkallë të gjerë, si mjet më i thjeshtë dhe më direkt i luftës politike dhe të aplikuar me këmbëngulje, sipas një logjike të ftohtë dhe brutale.

Për afro 30 vjet, në periudha pak a shumë të gjatë, policisë cariste, iu desh të matej për shkathtësi dhe guxim, me grupe terroriste të organizuara mbi baza të shëndosha, të pajisura gjerësisht, me mjetet e duhura të drejtuara nga njerëz metodikë dhe të vendosur, të cilët paraqesin figurën e revolucionarit siç e ka përcaktuar njëri prej tyre, Naçajevi të cilin, Dostojevski e pikturoi me mjeshtëri në romancën e tij; ‘Demonët’, nën emrin e Pjetër Verkovenskit”, shkruan G. Pevsner.

Për të mbërritur në rrëfimin e jetës së Yevno Azef, ai kërkon të shpjegojë lëvizjen revolucionare, duke filozofuar se çfarë është në thelb një revolucionar. “Revolucionari është një njeri i dënuar paraprakisht. Ai nuk duhet të ketë as lidhje personale, as gjëra, as njerëz të dashur, dhe duhet të heqë dorë dhe nga emri i vetë. Ai duhet të përqendrohet krejtësisht në një pasion të vetëm, në revolucionin. Studimet e tij, duhet t’u kushtohen vetëm atyre shkencave, që mund t’i shërbejnë për veprën e tij, por mbi të gjitha, ai duhet të mësojë të njohë njerëzit, për t’i sunduar, për të shfrytëzuar në dobinë e revolucionit, dobësitë dhe sekretet e tyre, pa skrupull dhe pa mëshirë”, shkruan Pevsner.

Në fakt, kjo ishte skaleta ku do të shtrihej jeta e Azef. Ai duhet të kishte vetëm një qëllim, revolucionin, e të bënte jetën e një revolucionari, të zhveshur nga ndjesitë dhe varësitë e një njeriu të zakonshëm. Teksa flet për revolucionarët e periudhës 1870-1880, ai thotë se; ata nuk mund të pranonin pa neveritje idetë e Neçajevit.

Ai merr rastin e vrasjes së studentit Ivanov, duke thënë se ishte më tepër një hakmarrje personale; sesa ndëshkimi i një tradhtari (thuhej në mes të tjerave se Ivanov ishte eliminuar për shkak se kishte shfaqur ndonjë dyshim mbi ekzistencën e të famshmit Komitet Qendror, dhe hodhi një hije dyshimi mbi figurën morale të Neçajevit). Duke iu referuar historianëve, ai thotë se ata kanë rënë dakord që të konsiderojnë konspiracion romantik dhe aristokratik të dekabristave (1816-1825) si fillimin e kësaj lëvizjeje.

Kur përdor emrin “romantik”, ai u referohet më tepër nxitjeve të jashtme me të cilat, konspiratorët u bindeshin në mënyrë inkoshiente disa qëndrimeve të tyre dhe mbi të gjitha paaftësisë së treguar nga ana e tyre në çastin e veprimit, sesa ideve politike të tyre. Këto ishin ndër më radikalet, duke u nisur nga dëshira për të suprimuar absolutizmin carist, ose për ta zbutur duke imponuar një regjim parlamentar të tipit anglez, dekabristat, në saj të veprës së njërit prej tyre, të kolonelit Pestel, njeriu më inteligjent i epokës së tij, sipas Pushkinit, për të cilin kundërshtarët thoshin se ishte e kotë të diskutohej me të, sepse ai kishte gjithnjë të drejtë…! Interesante në libër është periudha që Azev kaloi në Gjermani. Nisja e luftës mes Gjermanisë dhe Rusisë, do t’i sillte një të papritur të papëlqyeshme edhe Azevit.

Ai kishte investuar gjithë kapitalin e tij, në titujt rusë. Shpallja e luftës, shënoi dhe kapitullimin e tij financiar. Por Azevi, nuk ishte një njeri që dorëzohej lehtë. Me paratë që mundi të shpëtonte dhe nga shitja që i bëri disa stolive, që ia kishte falur mikeshës së tij, ai hapi një atelier për korsetë, të cilit iu kushtua me të gjithë durimin dhe shpirtin e tij, të niciativës që jeta aventurore dhe e komplikuar e kishte frymëzuar. Në fillim, dyqani i shkoi shumë mirë. Goditja më e rëndë, do t’i vinte më 12 qershor 1915. Në mbrëmjen e ditës së mëparshme, në një kafe të Fridrihshtrasen, kishte hasur një funksionar të policisë sekrete, i cili e njihte emrin e tij të vërtetë dhe e kishte parë.

Azevi ishte kthyer në shtëpi tepër i tronditur dhe plot parandjenja të errëta, rreth pasojave që mund të kishte nga kjo rastësi. “Ai më ka njohur, çështja do të përfundojë keq”, i kishte thënë mikeshës së tij, kur hyri në shtëpi. Natën e kishte kaluar duke rregulluar shkresat dhe zhdukur letra e dokumente të panumërta. Ishte kohë lufte, gjermanët nuk talleshin dhe këtë ai e dinte.

Frika e tij, u vërtetua menjëherë. Të nesërmen në mëngjes, ndërsa po dilte nga stacioni i hekurudhës nëntokësore, një i panjohur iu afrua dhe iu paraqit si agjent i policisë sekrete. Pasi shkëmbyen disa fjalë, Azevit iu desh të shkonte me të. Pasi u mor në pyetje për herë të parë dhe shkurtimisht në polici, ai u dërgua në burgun e Moabitit dhe u mbyll në një birucë të izoluar, të lagur dhe të errët.

Përse e kishin arrestuar? Ai nuk arrinte ta shpjegonte dhe askush nuk ia thoshte. E vetmja gjë që kuptoi ishte se ai nuk do të lirohej. Pas një sërë peripecish në burg, shqetësimi i vetëm në këtë pjesë të jetës së tij ishte Nedi, e dashura e tij gjermane. Pas burgosjes së tij ajo detyrohet të shesë të gjitha stolitë, pasi lufta për mbijetesë ishte e ashpër. Dhjetëra letra ai i shkroi asaj duke dashur t’i lehtësonte me fjalë mungesën. “Unë kam pasur fatkeqësinë më të madhe që mund t’i vijnë një njeriu të pafajshëm”, i shkruante ai në një letër.

“Fatkeqësia ime nuk gjen krahasim, veçse me atë të kapitenit Draifus”. Dhe në një tjetër letër ai i shkruan: “Ti je nga të gjithë njerëzit, personi i vetëm që qëndron afër meje, aq afër, sa që nuk ndjenjë asnjë ndarje mes nesh. Aty ku je ti jam edhe unë e këtu nuk janë fjalë boshe”. “Ti je e dashura ime”, i thotë në një tjetër letër, “je i vetmi person që interesohet për mua, rreth e përqark meje është shkretëtirë. Ti mund ta përfytyrosh se sa më dhimbset. Zoti duhet të më japë forcën që mund të ndihmoj”.

Sipas G. Pevsner, Azev nuk ka besuar kurrë në Zotin, por tani që fatkeqësia e ka goditur, ai lutet për vete dhe mikeshën e tij. “Lotët e tu më shkyejnë zemrën”, shkruan ai në një çast të trishtuar. “Nuk mund t’i shoh lotët e tu. Mos u trishto për mua. Me ndihmën e Zotit do të durojë gjithçka. Mjaft që ti të jesh mirë. Unë lus Zotin vetëm për ty. Më brengos fakti që ti vuan aq shumë për mua, që nga ky shkak, nervat e tua janë të shkatërruara. O e dashura ime, ti nuk duhesh të bëhesh merak për mua. Zoti do më japë forcën, për t’u qëndruar të gjitha fatkeqësive. Mjaft që ti të jesh e qetë dhe e shëndoshë”.

Janë tepër të ndjera ngjarjet vitet e fundit të jetës së tij. Sesi një njeri që i kishte prirë revolucionit, tashmë shqetësohet për zemrën e brishtë të një gruaje. “Pas lutjes sime’, – thotë ai në një tjetër letër – ‘shpirti im është gjithmonë i kënaqur dhe i fortë. Nga ndonjëherë bile edhe vuajtjet e bëjnë më të fortë.

Por edhe në vuajtjet njeriu gjen lumturinë, kontaktin me Zotin”. Janë interesante këshillat që ai i jep asaj…; ”Fol vetëm për çfarë është e nevojshme. Mos harro se të tjerët bazohen mbi ty, por ti mos u bazo kurrë mbi të tjerët. Kurseji të hollat, as më tepër as më pak sesa meritojnë; këto janë një shërbëtor i mirë, por një zotëri i keq. Mos i përbuz njerëzit, mos i urre. Mejtoje vdekjen çdo mëngjes dhe çdo mbrëmje…”!

Ai do të lirohej nga burgu natën e Krishtlindjeve më 1917-ën. Në vazhdim të revolucionit dhe të paqes së Brest-Litovskit, duhej të bëhej shkëmbimi i robëve rusë dhe atyre gjermanë, për këtë arsye ai u lirua. Rusia e vjetër ishte shembur. Qeveria jetëshkurtër e Kerenskut, në të cilën disa social-revolucionarë kishin pasur pozita të rëndësishme, kishte kaluar për së shpejti. Revolucioni rus, zhvillohej me shpejtësi të madhe. Para portës së burgut, e priste Nedi. Por burgu i gjatë, ia kishte rrënuar shëndetin dhe ashpërsuar karakterin e tij. Në shtëpinë e mikeshës, ai nisi të hakmerrej kundër gjermanëve, që e kishin mbajtur në burg padrejtësisht, për një kohë të gjatë.

Nga frika se mund të dërgohej në Rusi, ai mendonte se do të ishte më e arsyeshme, ta linte Gjermaninë dhe të vendosej në Zvicër. Por Gjermania ishte akoma në luftë me fuqitë e Antantës dhe kalimi në tokën zvicerane, nuk ishte i lejuar. Atij iu desh t’i nënshtrohej fatit dhe të qëndronte në Berlin, ku lufta për jetesën bëhej gjithnjë më e ashpër. Por sëmundja nuk do ta linte të shpresonte gjatë, pasi më 24 prill 1918, ai do të mbyllte sytë në moshën 49-vjeçare. Mikesha e tij, Nedi, do t’i bënte një funeral madhështor, duke e shoqëruar e vetme për në banesën e fundit. Mbi varrin e tij, nuk pati asnjë gur, asnjë mbishkrim, por vetëm lulet, që Nedi linte për të.

Historia e këtij personazhi, është historia e të gjithë atyre njerëzve që besojnë në një ideal, dhe vendosin jetën në qëllim të një kauze. Një libër frymëzues, shkruar me stilin e një biografi, që ka ditur të gjejë të gjitha faktet dhe detajet që do ta bënin të plotë jetën e Azev. Një libër që u përkthye në burgjet e komunizmit, nga një njeri që ashtu si Azev, kaloi një pjesë të jetës në burg, e më pas vdiq në internim. Ka shumë histori që shoqërojnë jetën e një libri, i cili duket se nuk përfundon asnjëherë me faqen e fundit, por çdo faqe e re lind, pas takimeve që libri ka me lexues, apo përkthyes, që i japin një tjetër dimension atij.

Ashtu si dorëshkrimi vishnjë, që Shefki Njuma e deshi më shumë, mes qindra librave që kishte në bibliotekë. Sipas autorit të librit, fati i “disa personazheve të përmendura në këtë histori është i çuditshëm dhe plot aventura shpesh herë tragjike”. “Boris Davinkovi përpara luftës, qëndroi për disa kohë në Itali, pastaj u transferua në jugun e Francës , ku u mor me punime letrare të tija dhe qëndroi gjatë gjithë kohës së luftës. Pas shembjes së regjimit carist, u kthye në Rusi. Mori pjesë në qeverinë e përkohshme, e formuar nga Kerenski, si guvernator i Petërsburgut, komisar i luftës, nënsekretar shteti dhe ministër. Pas ardhjes në fuqi të bolshevikëve, iku nga Petërburgu dhe hyri në radhët e ushtrisë anti-bolshevike.

Në vitin 1918, u dërgua në Paris si shef i misionit ushtarak i qeverisë së re të formuar në Omsk, e cila u zëvendësua menjëherë nga ajo e admiralit Kollçak, dhe bëri pjesë në misionin e ambasadorëve, në të njëjtën kohë, hapi në Paris një zyrë propagande anti-bolshevike. Në vitin 1921, vajti në Poloni ku organizoi reparte të reja anti-bolshevike, por tentativa për të kaluar kufirin së bashku me këto reparte, dështoi”…! Por në thelb të revolucionit është Azevi, një personazh që teksa e sheh përmes fjalësh në dorëshkrimin e zverdhur nga koha, të sjell aromën e një kohe të cilën, ende se kemi lexuar siç duhet, në librat e historisë. Memorie.al

Nga Gjergj Titani

Për herë të parë, kemi mundur të sigurojmë rrëfimin e dëshmitarit të shumë ngjarjeve historike. Bashkëbisedimi me Pandi Kriston, personalitet i lartë i Partisë Komuniste të Shqipërisë dhe shtetit shqiptar, u zhvillua në Tiranë, në shtëpinë e dhëndrit të tij, Robert Vullkani, ku ishte i detyruar të banonte, kur u lirua nga internimi, pasi shteti demokratik shqiptar, nuk i dha kurrë shtëpi. Regjimi, për të cilin luftoi, e vuri në shënjestër, për ta likuiduar Pandi Kriston, duke e radhitur atë në grupin e Koçi Xoxes, dënuar për “veprimtari armiqësore”. Për 42 vjet me radhë, do të endej burgjeve të diktaturës komuniste dhe internimeve të njëpasnjëshme, deri kur u rrëzua përgjithmonë komunizmi, në fillimin e viteve ´90-të. Intervista është realizuar në vitet 1992 – 1993 dhe me kalimin e viteve, është plotësuar, sipas kujtimeve dhe arkivit familjar të vajzës së Pandit, Asamble Kristo (Vullkani), motrës, veterane e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, dhëndrit të tij, Robert Vullkani dhe kujtimeve të bashkëkohësve të shumtë. Ja rrëfimi i Pandi Kristos.

Zoti Pandi, cilat ishin përshtypjet tuaja për organizimin dhe zhvillimin e Konferencës së Parë të vendit?

Kishte hyrë viti 1943, lufta po merrte përmasa gjithnjë e më të gjera. Nga muaji në muaj, po formoheshin çetat e armatosura partizane dhe ato nacionaliste. Ne, komunistët, numëronim rreth 2000-3000 partizanë dhe rreth 6000-7000 mijë anëtarë të njësiteve guerile e çetave territoriale dhe nëpër fshatra. Në Qarkun e Korçës, ishin zhvilluar, përveç luftimeve të shkëputura dhe goditjeve që i’u bëheshin garnizoneve të vogla ushtarake të armikut, edhe beteja për çlirimin e zonës së Voskopojës, Leskovikut, Barmashit, Përmetit dhe Këlcyrës.

Mbaj mend, se ai dhe komisari i tij, Pëllumb Dishnica, nuk mburreshin kurrë për këtë. Ata të dy, pas çdo aktiviteti luftarak, do të raportonin në qendër: “Operacioni u krye me sukses. Të vrarë s’ka, të plagosur shumë pak”. Aktiviteti luftarak i forcave partizane, po rritej. Në këto kushte edhe Partia Komuniste Shqiptare, po rritej e zgjerohej, jo vetëm në qytetet kryesore e qendrat e banuara, por edhe në forcat e armatosura. Tashmë, PKSH-ja, kishte rreth 600-700 anëtarë, dhe organizatat bazë të të cilëve, duhet të dërgonin në konferencë, 65-70 delegatë e të ftuar.

Nga Qarku i Korçës, i cili mbledhjen e tij, e organizoi në fshatin Polenë, dhe punimet e saj, i drejtoi Dr. Ymer Dishnica, i kooptuar në Komitetin Qendror të PKSH-së, u zgjodhën gjashtë delegatë dhe dy të ftuar. Nuk mund t´i harroj emrat e tyre kurrsesi. Pra: Naxhije Dume, unë, Petro Papi, Nesti Kerenxhi, Pëllumb Dishnica, Nexhip Vinçani dhe të ftuarit, Miha Lako dhe Pilo Peristeri, ishim plot shtatë përfaqësuesit e këtij Qarku, dhe u nisëm për në Konferencën e Parë të vendit të PKSH-së, e cila u mblodh nga 17-22 mars 1943, në Labinot të Elbasanit.

Cilat ishin disa nga pikat më të diskutueshme të kësaj Konference me përmasa të gjera, e cila zhvillohej një vit e gjysëm, pas formimit të PKSH-së?

Së pari, dua të theksoj një fakt, që është i njohur nga të gjithë. Partia jonë, në mbledhjen e saj themeluese, nuk zgjodhi Sekretar të Përgjithshëm, madje as Sekretar Organizativ, por ndau detyra për të shtatë anëtarët e Komitetit Qendror të përkohshëm. Nuk do të ishte e tepërt të përmendnim që, detyrat që iu ngarkuan Enver Hoxhës, nuk ishin as më shumë dhe as më pak, veçse thjesht, mbajtja e protokollit të mbledhjes dhe detyrat për mbledhjen e kuotave të partisë, si dhe adjutantllëku hap pas hapi, dhe pas kurrizit të Miladin Popoviçit. Ajo që është më e habitshmja dhe më e papranueshmja, në punimet e kësaj konference, është se kur u procedua për të kaluar në zgjedhjet e reja të Komitetit Qendror të përhershëm, Enver Hoxha bëri një propozim, që “i mahniti të gjithë”, sepse ai propozoi, që në postin e Sekretarit të Përgjithshëm të PKSH-së, të ishte Josif Broz Tito.

Sado i çuditshëm duket ky propozim, ky është një fakt, i cili ngjalli diskutime midis delegatëve të konferencës. Reagimi ishte i menjëhershëm dhe shokët me radhë thanë: “Ç´thua more Enver. Ç’është ky propozim që bënë ti?! Ne, nuk po zgjedhim Sekretarin e Përgjithshëm të Partisë Komuniste Jugosllave, por po zgjedhim sekretarin e Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Shqiptare”. Gjithsesi, nga dokumentet arkivore shqiptare, por edhe nga ato zyrtare jugosllave, që kam patur mundësinë t´i lexoj kohët e fundit, del se për t’u zgjedhur Enveri, Sekretar i Përgjithshëm, ishte insistimi dhe këmbëngulja e Miladinit. Fatalisht, në këtë kohë, Koçi Xoxe, ishte i burgosur në Tiranë, ndaj u zgjodh në postin e Sekretarit të Përgjithshëm të PKSH-së, Enver Hoxha.

Kjo përzgjedhje ishte gabimi më shkatërrimtar dhe këtu nis uzurpimi që do t’i bënte më vonë PKSH-së, të themeluar me aq mund e sakrifica, nga përfaqësuesit e klasës punëtore shqiptare. Si rezultat i ndërhyrjeve brutale, të Miladin Popoviçit dhe përfaqësuesve të tjerë të Partisë Komuniste Jugosllave, të cilët e quanin veten të plotfuqishëm; mungesës së përvojës, kompleksit të theksuar e naiv të udhëheqësve të kësaj klase punëtore të brishtë, të nënshtruar ndaj përfaqësuesve të huaj, ky bandit politik dhe lakenjtë e tij, siç i ka cilësuar më pas i mençuri dhe guximtari, Sejfulla Meleshova, arriti të bëhej i pushtetshëm. Sekretar Organizativ i Komitetit Qendror të PKSH-së, ndonëse në mungesë, u zgjodh Koçi Xoxe, për të cilin nuk mund të themi kurrë, se u zgjodh si rezultat i përkrahjes së ndokujt.

Arsyet që Koçi u zgjodh në këtë funksion të rëndësishëm, ishin se ai, si askush, organizoi dhe çoi përpara aktivitetin e Grupit Komunist të Korçës, dha ndihmesë të veçantë për themelimin, organizimin dhe zgjerimin e PKSH-së, drejtoi një luftë heroike brenda në burg. Kam dëgjuar të thuhet, se; Koçi Xoxe, ishte një teneqexhi injorant, i pakulturë, që nuk njihte asgjë nga lëvizja komuniste kombëtare dhe ndërkombëtare, se ishte arrogant e të tjera gënjeshtra si këto.

Nuk dua gjithsesi të jem taksativ. Koha do ta tregojë se kush ishte Koçi Xoxe, por dua të them shkurt, tre-katër konsiderata personale për të. Ai ishte me origjinë punëtore dhe teneqexhi apo llamarinist i nderuar, ishte babai i tij, Dhimitri, të cilin e nderonin të gjithë si në Negovan të Follorinës, ashtu edhe në Korçë, Tiranë, Berat, Vlorë e të tjerë. Koçi, nuk ishte injorant, por siç kam dëgjuar, një nxënës i shkëlqyer dhe që në regjistrat e shkollës, nuk kishte nota, veç cilësimin “shkëlqyeshëm”.

Ai nuk mund të ishte injorant, kur rridhte nga një rreth familjar i përsosur. Gjyshi i tij, bashkë me Petro Nini Luarasin, patriotin, dëshmorin e arsimit kombëtar kolonjar, drejtonin shkollën e Negovanit, përkrahën, mbështetën dhe ishin delegatë të dy Kongreseve të Manastirit. Koçi, njihte përsosmërish disa gjuhë të huaja, të rajonit dhe perëndimore, dhe për gjashtë-shtatë vjet rresht, bashkë me një grup komunistësh, perfeksionuan gjuhën frënge te profesor Spiro Xega, të cilin, ne anëtarët e vjetër të Grupit Komunist të Korçës, e kishim njeriun tonë deri vonë.

Lidhjet me profesor Xegën dhe qarkorin e Korçës, janë mbajtur nëpërmjet aktivistit të shquar e, më pas dëshmor i Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, shokut tonë, Gaqo Korroveshi, të cilin e kisha shumë shok. Ata, që duan ta njollosin personalisht Koçin, me epitete të tilla, ose nuk e kanë njohur nga afër aktivitetin e shquar të tij, kanë komplekse me të, ose mbajnë ison e Enver Hoxhës, për shumë arsye.

Dua të dëshmoj se, përpara se të mblidhej Konferenca e Parë e vendit, u informuam nga Blazho Jovanoviç, se Partia Komuniste Shqiptare ishte njohur nga Partia Komuniste Jugosllave dhe Kominterni, që jo shumë vonë do të ngrinte aktivitetin e tij, sipas kërkesave dhe këmbënguljes të udhëheqësve perëndimorë antifashistë, e kryesisht, presidentit amerikan, Rusvelt dhe Kryeministrit britanik, Çurçill. Në Konferencën e Parë të vendit, u hodh ideja që së shpejti, të bëhej një mbledhje më e ngushtë, për të zgjedhur Shtabin e Përgjithshëm të Ushtrisë Antifashiste Shqiptare, e cila e kishte mëse të domosdoshëm drejtimin e saj të centralizuar, sepse tashmë, ushtria partizane po kalonte nga faza e krijimit masiv, të batalioneve partizane dhe territorial, në fazën e krijimit të brigadave. Ne, në Korçë, do të kishim nderin të përgatitnim, inaugurimin e Brigadës së Parë Sulmuese partizane, e cila u themelua më 15 gusht të vitit 1943, në Vithkuq të Korçës.

Ju ishit komisar i shtabit të Qarkut të Korçës, mund të na thoni përpjekjet që u bënë për formimin e Shtabit të Përgjithshëm më 10 korrik të vitit 1943 dhe influenca që pati ai në çlirimin e vendit?

Nga 4-10 korrik të vitit 1943, në Labinot, të Elbasanit, u mblodh Këshilli i Përgjithshëm Antifashist Nacionalçlirimtar, i cili vendosi, formimin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë. Domosdoshmërinë e krijimit të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, në mënyrë që organizimi dhe drejtimi i veprimeve luftarake, organizimi i operacioneve të mëdha dhe krijimi tashmë të brigadave partizane, si fazë e re e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, e kërkonte koha dhe faza e re, në të cilën ishte ngritur lufta.

Ndarja, e drejtimit të luftës së armatosur, nga drejtimi politik me dy shtabe të specializuara, siç ishin; Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë dhe Komiteti Qendror i PKSH-së, përsëri ishte i domosdoshëm, në mënyrë që drejtimi i luftës së armatosur, të bëhej me organizmat e vet të specializuar, si; Komanda e Përgjithshme, Shtabi i Përgjithshëm, Shtabet e Qarqeve dhe të Zonave, Shtabet e Brigadave, e kështu me radhë.

Në përbërjen e Shtabit të Përgjithshëm, përveç anëtarëve të Komitetit Qendror dhe të Byrosë Politike, ishin kuadro të tjerë me prirje dhe aftësi ushtarake. Me sa më kujtohet, Shtabi i Përgjithshëm, përbëhej nga 12 anëtarë, që ishin: Spiro Moisiu, Enver Hoxha, Myslim Peza, Haxhi Lleshi, Baba Faja (Mustafa Xhani), Dali Ndreu, Bedri Spahiu, Ramadan Çitaku, Abaz Kupi, Mustafa Gjinishi, Ymer Dishnica dhe Sejfulla Maleshova. Komandant i këtij shtabi, u zgjodh 40-vjeçari Spiro Moisiu, i cili, vinte në këtë detyrë, me bagazhin e një karriere të gjatë e të respektuar, ku spikatnin jo vetëm aftësitë e profesionalizmit ushtarak, por edhe dinjiteti i tij vetjak, e atdhedashuria. Komisar Politik i Shtabit u zgjodh Enver Hoxha, i cili i jepte autoritet edhe më të madh këtij organi të specializuar ushtarak, duke qenë edhe Sekretar i Përgjithshëm i PKSH-së.

Nuk marr përsipër dhe nuk pretendoj të japë një portret të plotë të Enver Hoxhës, në këtë fushë, sepse personaliteti i tij kompleks, që sundoi me grusht të hekurt skenën politike e shtetërore shqiptare, nuk mund të jepet në një intervistë si kjo dhe me shënimet që kam nxjerrë unë nga përvoja ime. Mendimet e mia, janë thellësisht mendimet e një njeriu dhe doemos, ato mbajnë në vetvete subjektivizmin e tij.

E kam njohur Enverin, që në rininë e hershme të tij, dhe në shumë raste nga ato që pretendon ky njeri, për Grupin Komunist të Korçës e, personalitete të shquara të Lëvizjes Komuniste e Punëtore shqiptare, themelimin e PKSH-së, ngjarje madhore të historisë së saj dhe të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, aktivitete të ndryshme si Plenume të Komitetit Qendror, mbledhje të Byrosë Politike, Konferenca dhe mbledhje të rëndësishme kombëtare, unë do të përpiqem të jem i hapur dhe të them mendimin tim, si komunist dhe antifashist i vjetër, si anëtar i Komitetit Qendror dhe Byrosë, e si anëtar i Qeverisë.

Këtij njeriu, në shumë raste, ia ka dashur puna, interesi dhe situatat politike, të shtrembërojë të vërtetat, çka unë sot, që po bisedojmë bashkë, nuk mund të pajtohem me të. Në të njëjtën kohë, do të pres me qetësi vërejtjet dhe kritikat e kundërshtarëve të mi, ashtu si do të pres me dashuri, sugjerimet dhe mendimet e shokëve të mi të luftës dhe të punës.

Duke pasur parasysh përbërjen heterogjene të Shtabit të Përgjithshëm të UNÇL, a pati mendime alternative dhe mospajtime në marrjen e vendimeve?

Sigurisht që po. Aq më tepër që, ende pushteti personal i personaliteteve të ndryshme të LANÇ-it, nuk ishte kristalizuar. Në përbërjen e Shtabit, siç shihet edhe nga emrat që përmenda, të cilët iu përkasin bindjeve dhe krahëve të ndryshëm politikë, si për shembull; Abaz Kupi, ishte përfaqësues i forcave të armatosure të Legalitetit, Haxhi Lleshi, Baba Faja, Myslim Peza e Mustafa Gjinishi, personalitete me prirje të theksuara nacionaliste, si Spiro Moisiu, Bedri Spahiu e Dali Ndreu, personalitete me prirje thelbësisht ushtarake si Sejfulla Maleshova, Ymer Dishnica, Ramadan Çitaku, përfshi këtu edhe siç jam shprehur më lart, prezencën e Enver Hoxhës, të përkëdhelurin e Miladin Popoviçit, ishin personalitete që vinin nga radhët e inteligjencës. Në këto kushte, nuk kishte se si të mos shpreheshin nga ky grupim heterogjen, mendime alternative, ndryshe nga vendimet e Komitetit Qendror të PKSH-së, apo trojkës Miladin, Enver, Dushan, kur ata vendosnin apriori, pa pyetur për mendimin kolegjial të Shtabit të Përgjithshëm.

Me këtë arsyetim, shpjegohet edhe ftohja e më pas largimi i Abaz Kupit, apo armiqësimi i Myslim Pezës me Enver Hoxhën, pas vrasjes së Mustafa Gjinishit, të cilin e kishte jo vetëm mikun e familjes së tij, dhe e konsideronte si djalë, por kishte kaluar së bashku me të dhe Kajo Karafilin, ditët e vështira të emigracionit politik. Pas formimit të Shtabit të Përgjithshëm, i cili u bë i njohur në të gjithë vendin, me anën e një proklamate, do të vinte faza e krijimit të njësive të mëdha taktiko-operative, brigadat dhe më pas divizionet.

Duke iu kthyer edhe njëherë ndodhive të asaj kohe, unë them sinqerisht, se Shtabi i Përgjithshëm, puna e të cilit u përqendrua në dorën e tre-katër vetave, përveç fakteve të njohura pozitive të drejtimit të luftës, ka përgjegjësi edhe për mjaft gabime të rënda. Një nga këto gabime, është ai i Operacionit armik të Dimrit, ku fati i luftës, qëndroi varur në fije të perit, si rezultat i shkëputjes së Shtabit të Përgjithshëm, nga drejtimi i forcave kryesore.

Drejtimin e luftimeve në Jug të vendit, e mori në dorë Grupi Operativ i Shtabit të Përgjithshëm, në përbërje të të cilit ishin: Liri Gega, Haxhi Lleshi, Ramadan Çitaku, Koçi Xoxe, që e kryesonte këtë grup. Nuk mund të harrohet edhe ndihma e vyer e drejtuesve me përvojë, Nexhip Vinçani, Pëllumb Dishnica, Teki Kolaneci. Për më tepër, akoma paaftësia ushtarake e Enver Hoxhës dhe e anëtarëve të tjerë të Shtabit të Përgjithshëm, ishte mos vendosja e kontakteve, me njësinë më të madhe operative që kishte Ushtria Nacionalçlirimtare, deri atëherë, Brigadën e Parë Sulmuese, e komanduar me mjeshtëri nga Mehmet Shehu e Tuk Jakova, që ndërmori një inkursion heroik, për të shpëtuar Shtabin e Përgjithshëm. Mua më vjen keq të them, se më pas në varësi të situatave politike, Enveri, e ka quajtur këtë veprim të jashtëzakonshëm të Brigadës së I-rë Sulmuese dhe të Mehmet Shehut, si tradhti të qëllimshme të tij! Ky rast, do të befasonte çdo njeri me logjikë të ftohtë, e të kthjellët.

Disa muaj pas kësaj ngjarjeje, Qarku i Korçës, organizoi një demonstrim antifashist dhe në krye të demonstruesve, qëndronte nëna juaj Polikseni Kristo, që ra heroikisht. A mund të na tregoni diçka më tepër për këtë ngjarje?

Nëna ime, u lidh ngushtë me ne fëmijët e saj. Ajo u përfshi në aksionet e luftës, së bashku me njerëzit e saj, duke shpërndarë komunikata, ilaçe dhe materiale të tjera luftarake. Nëna dhe motra ime, shoqëronin shokët ilegalë nga më të ndryshmit, që strehoheshin në shtëpinë time, si për shembull: Miladin Popoviçin, Dushan Mugoshën, Nako Spirun, Naxhije Dumen, Vasil Shanton, Misto Mamen, S.V.Tempon me Milicën, gruan e tij, Mihal Durin, Tuk Jakovën, Fiqret Shehun, Ramadan Çitakun, Pëllumb Dishnicen, Llambi Dishnicen, Pilo Peristerin, Fuat Babanin, Taqi Skendin, Kleopatra Maliqin, Kasiani Paskalin, Vasilika Boboshticën, e të tjerë.

Midis gëzimit të fitores së madhe, te kapitullimit të Italisë Fashiste, me 8 shtator 1943, mësova me hidhërim të madh se, nëna u vra në demonstratën e madhe, të 9 shtatorit 1943. Kjo demonstratë u zhvillua në Korçë, me një pjesëmarrje të jashtëzakonshme, pikërisht atë ditë, kur kapitulloi Italia fashiste.

Qarkori i PKSH-së së Korçës, u bëri thirrje trupave të divizionit Italian, të dislokuar në Korçë dhe në qytetet e tjera të Qarkut, që të bashkoheshin me popullin shqiptar, kundër pushtuesit të ri, nazistëve gjermanë dhe bashkëpunëtorëve të tyre, që ishin edhe armiq të popullit italian. Por, komanda e divizionit, urdhëroi të hapej zjarr çnjerëzor, kundër popullit të paarmatosur të Korçës, pikërisht te sheshi përpara monumentit të “Luftëtarit Kombëtar”, në qendër të qytetit, i cili u la me gjakun e 59 të vrarëve dhe 93 të plagosurve, kryesisht gra.

Kjo demonstratë, ishte një nga më të mëdhatë dhe më të përgjakshmet, në të gjithë Shqipërinë, por çuditërisht, me kalimin e viteve, është lënë në një harresë të pafalshme. Në Shqipëri, kapitulluan pjesë-pjesë, forcat e Armatës së IX-të të Ushtrisë Italiane dhe shume prej tyre, rreth 15.000 ushtarë, nënoficerë dhe oficerë, luftuan së bashku me forcat antifashiste shqiptare. Ndërkohë, ndodhesha në Komandën e Qarkut, e cila ishte instaluar përkohësisht në Vithkuq të Korçës…!

Tito e Enver Hoxha, në mënyra të ndryshme dhe me ca vonesa (në rastin e Shqipërisë) u angazhuan që Rusia të mos hyjë në shtetet e tyre, apo që shtetet e tyre të mos angazhohen për interesat e Rusisë. Kjo nuk mund të thuhet si përfundim për politikën e Serbisë së sotme dhe paraqet dilemën parësore: kurdo të tërhiqet vija e armëpushimit Ukrainë-Rusi a do të jetë Ballkani Perëndimor një zonë unike e sigurisë?

Nga Veton Surroi

1.

Ndodh ritualisht e shpesh në publicistikën serbe, posaçërisht të asaj në opozitë, që Serbia, gjegjësisht prijësi i saj, Aleksandar Vuçiq, të krahasohen, e herë edhe të barazohen me Enver Hoxhën. Në interpretimin e këtyre krahasimeve, Serbia po përpiqet të mbajë balancë mes Lindjes dhe Perëndimit sikur Titoja. Për më tepër, pjesë e kësaj balance është edhe mbajtja e lidhjeve me vendeve të Botës së Tretë që ishin boshti i Lëvizjes së painkuadruarve, njëri prej themeluesve të së cilës ishte Titoja. Dhe, në interpretimin krahasues, Serbia po lidhet me Kinën, ashtu siç bëri Enver Hoxha në kohën e vet.

Por, ashtu siç nuk ka histori me “po të kishte ndodhur në këtë formë, rezultati do të ishte i këtillë”, ashtu nuk ka edhe përshkrim krahasues pa kontekst paraprak. Po, është e vërtetë se Serbia ka ngjashmëri me Titon dhe Enver Hoxhën për sa i përket mospërcaktimit për identitetin perëndimor të shtetit (dhe kjo është pjesë e ideologjisë së “veçantizmit” të cilën po e ndërton prej kohës së Milosheviqit). Por, jo, Serbia nuk ka kapacitet, nuk ka ndërmend dhe nuk do ta themelojë e as t’i prijë Lëvizjes së painkuadruarve mes Lindjes e Perëndimit. Dhe jo , Serbia nuk synon të lidhet me Kinën si partner të vetin të vetëm strategjik në një luftë ideologjike kundër tërë botës.

Ç’është e vërteta, lëvizjet e Serbisë kanë marrë fillimisht diçka prej Titos, atë të balancës mes superfuqive. Por, dallimi është thelbësor: Tito prej vitit 1948 qe dëbuar prej kampit sovjetik (partive komuniste rreth Moskës, Paktit të Varshavës) dhe iu kthye Perëndimit për ndihmë në armë e përkrahje financiare si mundësi të mbijetesës. Lindjes i tha se vazhdon të jetë komunist, Perëndimit i tha se është komunist, por i një specieje të veçantë që nuk merr urdhra nga Moska. Evropianëve u tha atë që ishte evidente, se ishte evropian. Botës së tretë i tha atë që ishte evidente, se ishte Botë e Tretë.

Ndërsa Jugosllavia iu kthye Perëndimit ngase u dëbua nga Lindja, Serbia nuk u dëbua nga Perëndimi. Në fakt vendet e NATO-s prej kohësh janë shprehur për bashkëpunim të ngushtë me Serbinë e BE-ja ka hapur negociata për anëtarësim. Pra, kthesa e Serbisë kah Lindja u bë për arsye krejtësisht të kundërta; në interpretimin e Serbisë, kthesa kah Lindja nuk është bërë pse Perëndimi nuk e dëshiron Serbinë, por sepse këtë duhet ta dëshmojë, pra duhet të tregojë se e do Serbinë brenda BE-së aq shumë sa që këtë ta dëshmojë me vendime të përkrahjes financiare, politike dhe çfarëdo tjetër për anëtarësim të shpejtë në të.  Kur pastaj në këtë ekuacion hyn Kosova, gjërat shkojnë kah një cikël vicioz të mëtejmë. Sepse, përderisa Kosova të jetë pengesa më e madhe e objektive për Serbinë evropiane, një pengesë që kjo Serbi si ajo e mëparmja nuk ka ndërmend ta zgjidhë nëpërmjet të normalizimit të marrëdhënieve të ndërsjella, lidhja e Serbisë me Lindjen është një sinjal i Perëndimit që duhet të bëjë edhe më shumë për të në mënyrë që të mos anojë më shumë kah Lindja.

Kjo lojë e balancës, ku Perëndimi duhet të dëshmojë se sa e do Serbinë brenda vetes, deri më tani ka funksionuar. Dhe, për dallim prej kohës së Titos, ku Perëndimi vetëm kishte nevojë të dëshmojë se sa nuk do që Jugosllavia të kalojë në kampin sovjetik, tash steka për të është ngritur edhe për një shkallë, duhet të dëshmojë se sa me të vërtetë do të Serbia të kalojë në Perëndim, të hyjë në BE.

Serbisë, për ngritje të stekës i ka ndihmuar gjeopolitika, gjegjësisht leximi i kujdesshëm i saj. Rregullat e Luftës së Ftohtë që i ndihmuan Titos për të mbajtur balancën nuk vlejnë më; shkoi Titoja e pas tij edhe Lufta e Ftohtë. Pas një periudhe të akomodimit me rënien e Murit të Berlinit tash jemi në një rikompozim të marrëdhënieve ndërkombëtare. Marrëdhëniet që do të dalin, mes tjerash, prej fundit të luftës në Ukrainë, rikompozimit të Lindjes së Mesme me rol të ri të Arabisë Saudite, pozicionit të Iranit dhe balancës së përgjithshme SHBA-Kinë, do të vendosin natyrën e fërkimeve mes botës transatlantike dhe asaj euroaziatike. Serbia është duke shikuar këtë teatër gjeostrategjik, jo atë të Titos e Enver Hoxhës.

3.

Procesi i ndryshimit gjeopolitik nuk ka treguar ende konturat e marrëdhënieve të reja. Dhe, ndonëse ky proces nuk ka përfunduar është e qartë se krahasimi i Serbisë së tanishme me Enver Hoxhën është fare i pavend dhe më shumë dëshirë asociimi negativ për figurën e Vuçiqit . Ndërsa Enver Hoxha u lidh me Kinën për të ikur nga Bashkimi Sovjetik (dhe Perëndimi), Serbia po lidhet me Kinën si me ekonominë e dytë më të fortë në botë e duke e shndërruar veten në treg konkurrence teknologjie, financash, tregtie ndërkombëtare dhe , përfundimisht,një Bote euroaziatike që fillon dikund në linjën e frontit mes forcave ukrainase dhe ruse në territorin e Ukrainës dhe përfundon në Vladivostok e Kinë. Kjo botë mund lehtë të përfshijë në politika ekonomike Indinë e Afrikën e Jugut e në politikë të sigurisë edhe Korenë veriore e Iranin dhe ndonjë kandidat eventual që beson në këso renditje botërore që ndërtohet mbi rregullin se nuk ka rregulla të vjetra . Enver Hoxha qe lidhur me Kinën e izoluar për ta izoluar Shqipërinë sa më shumë brenda saj Kine. Serbia po lidhet me Kinën si fuqi botërore për ta integruar edhe më shumë në atë që nesër do të jetë bota euro-aziatike, BRICS apo Jugu global , por duke mos e ndërruar adresën e vendbanimit në kontinentin evropian.

Në një analogji të largët leximi gjeopolitik i presidentit Vuçiq mund të jetë i ngjashëm me atë të Titos. Pra që Perëndimit t’i thotë se Serbia e ka të përcaktuar rrugën evropiane, Rusisë se ka një politikë të pavarur dhe neutrale që nuk e pengon lidhje të ngushtë me të, Kinës se kërkon partneritet strategjik në financa, investime, tregti, inteligjencë artificiale; Botë së tretë t’i thotë se edhe Serbia ndihet pjesë e atij Jugu global.

Ky lexim deri më tani ka funksionuar. Serbia ka testuar seriozitetin e BE-së dhe NATO-s ndaj Ballkanit perëndimor prej momentit kur është anëtarësuar Kroacia, pra prej vitit 2013. I ka rezultuar se ka progres më të madh drejt Bashkimit evropian kur Bashkimi evropian është më i interesuar për ta pasur Serbinë brenda sesa vetë Serbia. Si në transfere klubesh futbolli, gjetje të vendit të punës apo shitjes së kompanisë rëndom ndodhë të kesh më shumë rezultat kur të kërkojnë sesa kur e ofron veten.

4.

Tito dhe Enver Hoxha nuk panë përfundimin e pozicionimeve të tyre gjeopolitike ngase konteksti ndryshoi pas vdekjes së tyre.

Gjendja e tanishme e tranzicionit drejt konturave të një rirenditjeje globale mund ta testojë Serbia e sotme kurdo të arrijë momenti  i të kuptuarit se lufta në Ukrainë nuk ka fitues ushtarak dhe se do të krijohet një vijë e re armëpushimi, paqeje të përkohshme apo çfarëdo emri të ketë  mes forcave ukrainase dhe atyre ruse e në bazë të një Marrëveshje. Në atë moment, mund të tërhiqet vija e përkohshmërisë (pak më të gjatë) mes botës transatlantike e euro-aziatike në atë pjesë të globit.

Për Evropën, Serbinë dhe fqinjët e saj mund të paraqiten disa skenarë. Në politikën dëshirore evropiane skenari i pritur është ai moment kur Evropa merr përgjegjësinë historike, “zeitenwende” , të kthimit të madh dhe krijon një zonë të lirisë, sigurisë dhe përkatësisë brenda BE-së në një periudhë rekorde që niset prej prioritetit gjeopolitik para çdo gjëje tjetër.

Për politikën dëshirore të Serbisë mund të paraqitet momenti kur mbajtja e “pavarësisë dhe neutralitetit” në politikën karshi Rusisë është çasti i eksklamimit “a ju kemi thënë” që Rusia nuk mposhtet me luftë; do të harrohet presioni për njësimin e politikës së jashtme evropiane karshi Rusisë.

Por, në real-politikë mund të paraqiten dy skenarë negative për Evropën, Serbinë dhe fqinjët e saj.

I pari do të ishte nëse vija ndarëse mes botës atlanticiste dhe euro-aziatike të kalonte mes përmes  territorit e popullit serb me një pjesë të rëndësishme të popullatës me besim në botën euroaziatike; i tërë ideologjizim i përditshëm mediatik mbi lidhmërinë e veçantë të Serbisë me Rusinë tashmë është shndërruar në besim kolektiv për një pjesë të popullatës.

Skenari i dytë do të ishte po që se kjo vijë ndarëse replikohet edhe gjithandej Ballkanit perëndimor, me skenarin më të padëshiruar të mundshëm mes tjerash edhe në vijën kufitare mes Kosovës dhe Serbisë.

Tito e Enver Hoxha, në mënyra të ndryshme dhe me ca vonesa (në rastin e Shqipërisë) u angazhuan që Rusia të mos hyjë në shtetet e tyre, apo që shtetet e tyre të mos angazhohen për interesat e Rusisë . Kjo nuk mund të thuhet si përfundim për politikën e Serbisë së sotme dhe paraqet dilemën parësore: kurdo të tërhiqet vija e armëpushimit Ukrainë-Rusi a do të jetë Ballkani Perëndimor një zonë unike e sigurisë?

Nga larg i ngjason në çehre babait të tij. Gjatosh, me lëkurë zeshkane e, flokë të errët. Të gjithë e përshëndesin. Kur dikush s’e ka mendjen, ai i flet përpara: “Ku vete”… ndërsa na kujtohet “Apologjia ime (jetës)” shkruar nga i madhi Petro Marko; “-Ku linde, o i ri? – O jetë, linda në shkreti! – Ku rron dhe ku vete, në ç’dhera e, në ç’dete?!…”. Kemi takuar Jamarbërin, apo Madunë, siç e thërrasin prej vitesh të gjithë, djalin e vetëm të shkrimtarit, të cilësuar “Peshkop i Letërsisë”, Petro Markos. “Pseudonimi”, i ka mbetur nga një vajzë e vogël, e cila s’mund të shqiptonte të gjithë emrin dhe e thërriti; Madu.

Ka hequr shumë sprova të vështira në kurriz. Që kur përfundoi studimet në Gazetari, regjimi e degdisi në burgun e Spaçit. I riu shfaqte haptas kritikat mbi pushtetin popullor, por mbi të gjitha, ai ishte i biri i Petro Markos.

Kur e pyesim Madunë, se; cila ka qenë dita më e keqe e jetës, shprehet për atë ditë kur i ngordhi macja, ndërsa ishte 10 vjeç. E kur habitemi, na kthehet: “Unë e dija se çfarë më priste, isha i përgatitur”, ndërsa na kujton një shprehje të Shopenhauerit: “Ai që është i ri e parandien të ardhmen, ai që është i rrjedhur, jeton me të kaluarën, pjesa më e madhe e njerëzve, jetojnë të tashmen”…!

Që në rininë e hershme, dashuria e Madusë ishte dhe vazhdon të mbetet poezia. Dikur i kishin thënë se; poezia nuk të jep bukë, e i riu i ishte përgjigjur se; as buka nuk të jep poezi. Të shkruajë poezi.

Kjo është gjëja që vazhdon të bëjë edhe sot Madu. Ai vazhdon të jetojë në shtëpinë që u lind, aty ku e ka pasur gjithnjë shkrimtari i madh, në bulevardin “Zogu I-rë”, shumë pranë Maternitetit.

Dikur Madu, ashtu sikurse i ati, punonte si gazetar, ndërsa pas kaq vitesh, vetëm shkruan. Te dritaret e drunjta të dala boje e të vjetruara, te dritaret e katit të dytë, që bien mbi rrugicën e “Dervish Hatixhesë”, kalon pjesën më të madhe të ditës, djali i Petro Markos.

Po si ka qenë jeta e tij, problemet e shkaktuara në rini dhe dashuria e humbur, bisedat e fundit me Petro Markon dhe ato që s’i mësoi kurrë i ati…!

Mes intervistës me Jamarbër (Madunë) Markon, ne do të mundohemi të kuptojmë atë që kanë hequr shumë intelektualë shqiptarë, dhimbjen e pashërueshme, që i shkaktoi regjimi aq i egër i Enver Hoxhës.

Cilin virtyt ke trashëguar nga babai yt?

Më ka ndihmuar gjithmonë tërheqjen tek vetvetja, për ta kuptuar. Kur fillova ta kuptoj, mendova se kjo ishte kaq pak, saqë duhet ta filloja jetën, jo më në këtë glob të ndyrë, por në galaktika të tjera.

Çfarë nuk të ka mësuar babai yt?

Petro Marko, s’më ka treguar asnjëherë për torturat e vërteta. Ato i kuptova kur u torturova vetë.

Cila ka qenë biseda e fundit me babanë tënd?

Ka qenë i shtrirë në shtrat, pak ditë para se të vdiste dhe më tha: “O Madu, kujton se po vjen demokracia në Shqipëri”?! Unë heshta, ndërsa ai vijoi…; “Pa kaluar dhe 50 vjet, s’bëhet hapi i parë për të kaluar në demokraci”. Dhe mendoj se realiteti është i tillë.

Në vitet ’90-të, e menduat ndonjëherë të angazhoheshit politikisht?

Do të më duhej shumë kohë ta mendoja këtë, ndërsa për të marrë pjesë, do ishte e pamundur.

Cila ka qenë dita më e keqe e jetës tënde?

Kur isha 10 vjeç, kisha një mace shumë të bukur, e cila shkoi të pijë ujë në një çezmë dhe në atë moment ngordhi.

Kur të pyesim për ditën më të hidhur, ti tregon kur humbe macen. Për ty dënimi s’ishte ditë e keqe?!

Jo, sepse dënimin e prisja. (Dhe më kujtohet një shprehje shumë e vërtetë. Ai që është i ri, e parandien të ardhmen. Ai që është i rrjedhur, jeton me të kaluarën. Pjesa më e madhe e njerëzve, jeton me të tashmen). Unë e dija fatin tim. Isha biri i Petro Markos.

Po dita më e bukur?

Mbaja në dorë një trëndafil. Filloi era dhe trëndafili u rrëzua te bluza e një vajze. Ajo me siguri, do të bëhej e dashura ime.

Kështu ndodhi realisht, sepse shumë poetike e thëna?

Unë kam dashur çdo femër që kam takuar e që ndjente më shumë për veten e saj, se për mua. Dëgjo, unë mendoj që; po të biesh në dashuri si fizik, dashuria do të shndërrohet në pleh. Po të biesh në dashuri si mendim, ti do të ngihesh edhe kur të kesh vdekur.

Mund të na flisni më konkretisht, kjo është histori e vërtetë?

Është historia e një vajze, të cilën unë e doja, por e shmangja. Isha rreth të 20-ve dhe më në fund, pas shumë insistimesh i tregova, se po të ishte pranë meje, ajo do të vuante. Ndodhi realisht kështu. Pas disa muajsh më burgosën e, kur dola nga burgu, ajo më erdhi në shtëpi e më takoi. Sigurisht më falënderoi, që e kisha shpëtuar nga vuajtjet.

Pas përfundimit të dënimit në vitin 1978, nuk u orvatën të të burgosnin sërish?

Më kujtohet që rreth vitit 1979, më thirrën në Degën e Punëve të Brendshme dhe kryetari, pasi bisedova me të, më tha: “Ti vendin prapë në Spaç e ke”. Unë e dëgjova dhe i thashë: “Kujdes ti, se mos të vjen ndonjë kancer në pankreas dhe s’do të dish më, nga të erdhi…”! Ai më nxori jashtë zyrës me të bërtitura. Fati i tij ishte siç e kisha parashikuar dhe teksa nisej në Rinas për t’u kuruar në Francë, u kishte dhënë porosi vartësve, që mua të mos më ngiste më njeri.

Cili është pengu yt?

Të kisha një telefon në Spaç, që të merrja Enver Hoxhën e, t’i thosha, mor ndyrësirë, mor qen…!

Kur erdhe në Tiranë, tentove të bëje atë që s’e bëre në Spaç?

Enveri fshihej nga e gjithë Tirana, kështu që s’kisha shanse…!

Ti mendon se, thellë-thellë, Enver Hoxha ka pasur një dozë pozitiviteti?

Ai ishte mes një grupi studentësh që vinin nga Franca, të cilët u hoqën si marksistë-leninistë dhe s’lanë njeri pa vrarë e shkatërruar, para se ata të vdisnin.

Çfarë të kanë mohuar nga jeta ato vite burgu?

Atëherë isha i ndrojtur dhe më pas kur erdhën gjërat ndryshe, u bëra xhelat i vetvetes.

Çfarë ndjesie të krijojnë ato vite të burgut?

Ndjesia e lirisë në një vend të ndrydhur, është më e plotë se në një vend të hapur. Po të mos kisha qenë i burgosur në Spaç, s’do e kisha kuptuar kurrë, çfarë është liria e vërtetë. Më merr malli ndonjëherë, për galeritë e Spaçit.

Ju jeni i lirë?

Në momentet e ndrydhura e ndjeja lirinë si ndjeshmëri romantike. Ndërsa në momentet më të lira, liria bëhet një “kukumjaçkë”, që i këndon fqinjëve.

Për çfarë të merr më shumë malli?

Më merr më shumë malli për veten time, ashtu siç kam qenë ndonjëherë.

E si ke qenë?

Një krijesë e gurtë që konstaton, por që s’bën asnjë veprim.

Cilët janë shokët e tu?

Nuk e di.

Kë ke pasur shok atëherë?

Shoku im i vetëm, është njerëzimi dhe natyra. Shoku im i humbur, është qielli dhe pabesia. Shoku që rri pranë meje, është dështimi dhe fitorja. Po të gjenden shokë të tjerë, do të isha larguar nga kjo botë.

Keni botuar dy libra me poezi. Keni ndonjë plan të afërt, për të botuar një libër të tretë?

Kam botuar librin e parë “Rastësisht me dashje”, më 1995, dhe “Pro nobis”, më 2001. Tani kam gati një tjetër libër, me poezi.

Ke provuar ndonjëherë të tentosh të shkruash prozë?

Sigurisht, por mendoj se me prozë, bëhesh shumë i vogël. Për mua poezia, është hapi i parë drejt afërsisë me gjithçka.

Ke frikë nga vdekja?

Dy herë më shumë dhe një herë më pak.

Pse?

Sepse kur ajo vjen, s’e dallon dot. Po iku, ti ke një moment zhgënjimi.

Nëse do të zgjidhje kohën kur do jetoje, do preferoje mesjetën, fillimet e shekullit XX-të, apo të ardhmen?

Do vendosja të jetoja në periudhën para ardhjes së njerëzimit. Do të isha një pemë pa lule, pa frutë, do të kisha vetëm pak qiell.

Ku beson?

Po të besoja te gjërat që dallohen, do të isha i mefshtë. Po të besoja, do qëndroja mbi një trung në oqean, për të pritur kontaktin me ishullin më të largët të botës.

Jamarbër Marko: “Poeti nuk di të kthehet”

Ndërroi jetë në moshën 59-vjeçare, pas një sëmundje të rëndë, poeti Jamarbër Marko. Bir i shkrimtarit Petro Marko dhe i piktores Safo Marko, la pas fletore të tëra me poezi të pabotuara, të cilat e motra Arianita Marko, kishte vendosur t’ia botonte në një përmbledhje.

Vetëm pak para se të ndërronte jetë, mesnatën e së premtes, ai i tha se e kishte vendosur titullin: “Nuk di të kthehem”. Një titull që vjen si një mesazh, si varg i fundit poezie për të gjithë

Ajo zbriti në fund të shkallëve të ngushta. Njerëzit përreth i bënë vend të kalonte. Qëndroi e vetme dhe e priti të vëllain. Për të fundit herë e përcolli. Ai doli nga shtëpia dhe më nuk do të kthehet. Vëllai, Jamarbëri nuk jeton. Motra, Arianita e përqafoi, e puthi, e përkëdheli, foli dhe u përkujdes për të fundit herë.

Mesnatën e së premtes, (diçka më shumë a më pak), ai u largua nga kjo botë. I heshtur. Ashtu e fortë, ajo nuk bëri zë. As nënës së sëmurë nuk i tha. Ia fshehu Safos, vdekjen e të birit. Por nëna diç ndjeu.

Me gjithë sëmundjen, nxori zë e tha: “Zot, si do ta gdhijmë këtë natë, deri sa të vejë ora 3 (e pasdites)”. E paratha Safoja, orën kur do e përcillte për në banesën e fundit birin, dhe Nita e respektoi vendimin e saj.

“E shkreta unë, e kam sëmurë Madunë”… ajo e ndiente, edhe pse të gjithë heshtën para saj. Safo Marko, vazhdon të qëndrojë shtrirë në shtrat dhe në ndonjë çast kthjellimi ndoshta edhe është çuditur, sa shumë njerëz hyjnë e dalin në dhomën e saj. Ndoshta edhe e ka kuptuar, se diçka nuk shkon me Madunë e saj…?!

Miqtë e të afërmit, vetëm ata venë e vijnë në familjen Marko. Por janë të paktë. E çuditshme se si pret që kur largohet nga jeta një njeri, një bir arti, një poet, artist si ai, pret që njerëzit të derdhen lumë e që Bulevardi “Zogu i Parë”, deri te shkallët e shtëpisë ku banoi shkrimtari Petro Marko, të jenë të mbushura plot. Mungojnë njerëzit e kulturës. Ata që emrin e kësaj familje, e zënë në gojë kur ua do puna të mbahen me të madh e që i harrojnë sa kthejnë krahët.

Sot ata janë kaq të paktë, sa të zë trishtimi. Është një trishtim që i shtohet mortit që ka rënë, zymtësisë së kohës, e asaj të apartamentit të vogël, të Markove të mëdhenj.

Poeti Xhevahir Spahiu, aktoret Rajmonda Bulku e Yllka Mujo, janë personalitetet e vetme të pranishëm. Ministri i Kulturës Ferdinand Xhaferaj, ka dërguar vetëm një mesazh ngushëllimi, dhe atë përmes zëdhënëses për shtyp…!

Mbi trupin e pajetë të Jamarbërit, në një kurorë me lule të bën përshtypje mesazhi i shkruar në shirit: “Mirënjohje për sakrificën e familjes suaj. Me respekt “˜Bota e luleve’”. Ndonjëherë prej atyre që nuk njeh, vjen edhe respekti më i madh.

Jamarbër Marko u nda nga jeta dje në moshën 59-vjeçare. Vuante poeti, jo vetëm prej sëmundjes, (diagnoza: cerozë në mëlçi), por më shumë prej të kaluarave. Ngulmonte të mos kurohej. Ishte një vetë-dorëzim, për të cilin zor se mund t’ia ktheje mendjen.

Diçka tej imagjinatës, ndoshta kish ndodhur në shpirtin e tij, shpirt poeti, dhe ai nuk kthehej dot më. Iu dorëzua fatit, mendimeve të tij, kështu hoqi dorë prej jetës, apo prej vetes, ku i dihet?! Madu nuk diti të kthehej më.

Me gjithë përpjekjet, as Arianita nuk e ndryshoi dot vendimin e tij. Nuk i mbeti tjetër, veçse ta respektonte deri në fund, t’i qëndronte pranë, se ai ashtu e zgjodhi ta kishte fundin, në shtëpinë e babait, në duart e motrës, pranë nënës së sëmurë.

E patën pyetur një here, në kishte frikë nga vdekja, dhe ai ishte përgjigjur: “Dy herë më shumë dhe një herë më pak. Sepse kur ajo vjen, s’e dallon dot. Po iku, ti ke një moment zhgënjimi”.

Por dje nuk u zhgënjye, ajo e priti, nuk iku. Madu zgjodhi ta ndiqte pas. E nëse besonte në një botë tjetër, kushedi, ndoshta ka fatin që të paktën tani, të jetë “një pemë pa lule, pa frutë, me vetëm pak qiell”. Të shijojë lirinë, atë që i pat munguar gjatë viteve të burgut në Spaç e, ndoshta edhe gjatë burgut prej së gjalli që përjetoi, ashtu i tërhequr dhe i lënë në harresë.

Ajo qan në heshtje, ashtu siç është mësuar të jetojnë Markot. Edhe britmat i ka të tilla, të heshtura. “Ai ishte vëllai im”, vetëm për të thënë këtë nxori zë.

Si për të thënë se tani e qara ishte e përligjur, se tani mund ta hidhte poshtë petkun e “të fortës” për të shprehur dhimbjen. Ajo i qëndroi pranë deri në fund, ashtu si vetëm një motër që e do shumë vëllain mund ta bëjë.

E me gjithë vuajtjen, prapë e fortë ajo gjen kurajë të flasë për të vëllain, për çastet e tij të fundit e mbi të gjitha për përmbledhjen e fundit me poezi, të cilës pak para se të vdiste, Jamarbër Marko ia vendosi vetë titullin: “Nuk di të kthehem”.

Arianita Marko: “Madu donte të jetonte dhe të vdiste, pa bërë kompromise”!

Znj. Arianita, si ishte gjendja e Jamarbërit, sidomos kohët e fundit?

Gjendja e tij kohët e fundit ishte e mjerë, donte asistencë, donte ndihmë, të cilën unë si motër, ia kam dhënë. I kam dhënë aq ndihmë, sa mund t’i japë një motër një vëllai, që e do shumë. Por ndihmë tjetër, nuk ka pasur. Ai nuk pranonte të kryente vizita mjekësore. Ishte sikur të refuzonte të jetonte, sikur e kishte vendosur fundin…! Sepse ai kishte parë dhe ka parë të gjitha gjërat, që mund të ndodhnin. Madu nuk gënjehej kollaj. Ai donte të vdiste në shtëpi. Unë nuk bëra asgjë kundër vullnetit të tij, e mbajta në shtëpi, i ndjenja afër deri në momentin që ai iku.

Ç’mendonte ai për gjendjen, sidomos të kohëve të fundit të familjes Marko. Çfarë thoshte, gjatë bisedave që keni pasur?

Ne nuk bisedojmë, se s’jemi aq të vegjël, për të biseduar për gjendjet. Ne gjendjet i dimë, sepse prindërit kanë kaluar disa periudha kohe, që janë disa regjime, me disa ndryshime. Ne dimë se si vuajnë njerëzit, se si vuajnë artistët, të ndershmit, të pasurit dhe i pranojmë. Ne dimë të vuajmë dhe të ikim në heshtje. Unë për vete bëra një thirrje, e theva heshtjen dhe nuk pendohem për këtë.

E bëra për të kërkuar ndihmë për këtë familje, që meritonte pak më shumë vëmendje, sepse u ka dhënë shumë njerëzve si familje, si artistë. Ata i deshën njerëzit, jetën, panë zhgënjimet që kërkonin të vërtetën dhe që pastaj…! Kërkova ndihmë jo për veten, por për të mbajtur ata. Erdhi një ndihmë modeste kohët e fundit. Por dashuria ime si motër dhe si nënë për mamanë time, nuk u ka munguar edhe nuk do t’u mungojë asnjëherë. Për vete jam sakrifikuar me gjithë shpirt, për tre artistët që kam pasur në shtëpi.

Madu, siç i thërrisnin të gjithë, në një farë mënyre edhe refuzonte t’i botoheshin krijimet e tij. Përse?

Madu nuk ka dashur të botoheshin shkrimet e tij, sepse ne që fëmijë, jemi mësuar me botimet. Nuk ishim nga ata që gëzoheshin kur botohej diçka për herë të parë, e rëndësishme apo e parëndësishme qoftë. Ne ishim për botime me vlerë. Jo se ai ka refuzuar të botonte, por nuk e di, ndoshta…!

Po. Madu ka lënë pas shumë blloqe me poezi, që them se ndoshta po të jem gjallë, do t’i botoj. Dje (të premten) para se të vdiste, i thashë: Kam vendosur t’i botoj poezitë e tua. I kërkova të vendosnim një titull dhe ai më tha se e kishte një në mendje: “Nuk di të kthehem”. Është një titull që ka shumë krah mendimi. Do të thotë nuk di të kthehem nga vdekja, nuk di të kthehem në jetë, nuk di të kthehem nga fillimi, nuk di të kthehem në shpresë…!

Po kohë më parë, a keni bërë ndonjë përzgjedhje të poezive, që do të donit të botonit?

Nuk kam bërë asnjë përzgjedhje poezish. Kam bërë përzgjedhjen e asistencës mjekësore. Është më njerëzore të përcjellësh ata duke i përqafuar, duke i puthur, duke ndier afërsinë si njeri, se sa një botim. Botimi vjen më pas. Unë i ndjenja afër tim vëllai, si njeri.

A vazhdonte të shkruante gjatë kohëve të fundit?

Kohët e fundit nuk mund të shkruante, sidomos pas aksidentit.

Si ishin momentet e fundit të poetit?

Momentet e fundit të Madus… vdiq një njeri, duke vuajtur shumë. Zgjodhi të vdiste në dorën time dhe unë ia mbajta dorën deri në fund, duke e puthur, duke e përqafuar, duke i shtrënguar dorën, deri në grahmat e fundit. Se ishte më mirë të ndodhte në krahët e motrës, se sa në krahët e çdo njeriu tjetër.

Lexuesi e njeh si poet, bir i shkrimtarit Petro Marko dhe piktores Safo Marko, por si ishte Jamarbëri njeri?

Madu ishte një njeri që vuajti gjatë gjithë jetës. Ishte shumë i veçantë. Ishte një artist i lindur në një familje artistësh. Donte të jetonte dhe të vdiste pa bërë asnjë kompromis.