Faltorja ‘e frikshme’ e diktatorit Enver Hoxha po bëhet një bast për…

Piramida e madhe ishte për një kohë të gjatë një kujtesë e një regjimi brutal dhe dekadash zhgënjimesh. Tani, është një simbol i një qyteti që aspiron të jetë “Tel Avivi i Ballkanit” me teknologjinë e lartë Piramida në Tiranë, Shqipëri, u ndërtua fillimisht si një vend i shenjtë për diktatorin e ndjerë komunist të vendit, Enver Hoxha.

TIRANË- E ndërtuar në vitet 1980 për të përkujtuar një tirani të vdekur në stilin faraonik, piramida e betonit dhe e qelqit në qendër të kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranë, po shpërbëhej në kohën kur inxhinierët dhe punëtorët e ndërtimit mbërritën për ta shpëtuar. U thyen xhamat. Të pastrehët flinin në sallën e saj, e cila ishte e lyer me mbishkrime. Shishe dhe shiringa bosh mbuluan dyshemenë, e cila ishtruar me mermer, si një faltore e diktatorit të ndjerë komunist të Shqipërisë, Enver Hoxha – e u hap për herë të parë në 1988, por që atëherë ishte zhveshur nga vandalët dhe hajdutët.

“Vendi ishte një gërmadhë,”- kujton Genci Golemi, inxhinieri i kantierit, vizitën e tij të parë.

“Gjithçka ishte vjedhur.”

Tani, pas dy vitesh punë rindërtimi, ndërtesa është një tempull që shkëlqen për shpresat ambicioze të Shqipërisë për të ardhmen. Për kryebashkiakun e Tiranës, Erion Veliaj, ndryshimi prej 22 milionë dollarësh i piramidës tregon se si ai e imagjinon kryeqytetin: si “Tel Avivi i Ballkanit”, një qendër e teknologjisë së lartë që ofron vende pune për një vend që ishte kaq i varfër larg botës moderne nën regjimin e Hoxhës, i cili vdiq në 1985, se makinat e shkrimit dhe televizorët me ngjyra u ndaluan.

“Në vend që të jetë një kujtim nga e kaluara, do të strehojë të ardhmen,”-tha kryebashkiaku për piramidën, duke lënë mënjanë faktin se Shqipëria është ende një nga vendet më të varfra të Evropës është më e njohur si një burim i emigrantëve ekonomikë sesa inxhinierësh  softuerësh. Megjithatë, pas dekadash të planeve të dështuara për piramidën, shpresa është e madhe. Ajo është duke u ripërdorur si një hapësirë për klasa, kafene dhe zyrat e kompanive të teknologjisë dhe është planifikuar të hapet për publikun në fund të këtij viti.

“Hoxha do të rrotullohej në varrin nëse e shihte memorialin e tij të shndërruar në një festë të kapitalizmit, të punës dhe të së ardhmes,”- tha Veliaj, duke qëndruar në majë të piramidës, e cila është rreth 70 metra e lartë, pranë një vrime në çatinë që dikur kishte një yll gjigant të kuq prej qelqi.

Shumë vende në skajin lindor të Evropës dikur komuniste kanë luftuar me pyetjen se çfarë të bëjnë me strukturat masive të mbetura nga e kaluara që shumica e njerëzve do të donin të harronin. Winy Maas, arkitekti kryesor i MVRDV, një firmë holandeze që udhëhoqi ridizajnimin e piramidës së Tiranës, por shtoi se pavarësisht se sa të vështira janë fillimet e një ndërtese, prishja është rrallë herë një opsion i mirë.

Shqipëria ishte kombi i fundit në Evropë që hoqi dorë nga komunizmi, duke e bërë këtë në vitin 1991 me një furi sulmesh ndaj statujave të Hoxhës. Por shpresat për një epokë të re të prosperitetit demokratik u kthyen shpejt në një trazirë akoma më të madhe kur një rrjet i skemave financiare ra në 1997, duke shkaktuar protesta të dhunshme mbarëkombëtare që e shtynë vendin drejt luftës civile.

Gjakrat përfundimisht u qetësuan, duke i hapur rrugën Shqipërisë për të aplikuar për t’u anëtarësuar në Bashkimin Evropian në 2009 dhe për të fituar statusin e kandidatit në 2014 për hyrjen e ardhshme në bllok, të cilit ende nuk i është bashkuar.  Gjatë gjithë këtij udhëtimi të turbullt, piramida e Hoxhës u shfaq mbi Tiranë, duke u prishur ngadalë dhe në dukje duke tallur çdo qeveri të re shqiptare me kujtimet e saj për një sistem stalinist që pakkush dëshironte ta rikthejë, por zëvendësimi i të cilit kishte ushqyer kaq shumë zhgënjim.

“Fantazma e Hoxhës ishte kudo dhe e frikshme për të gjithë”, kujton Frrok Çupi, një gazetar i emëruar në vitin 1991 për të menaxhuar piramidën, e cila supozohej të bëhej një qendër kulturore.

“Një nga detyrat e para dhe më të frikshme ishte të hiqje qafe një statujë mermeri prej 22 tonësh të diktatorit në sallën kryesore. Heqja e saj ofronte shpresën e vetme për të shpëtuar piramidën nga turmat e zemëruara antikomuniste që donin të shkatërronin të gjithë ndërtesën,”-tha ai.

Statuja ishte aq e madhe dhe e rëndë sa lëvizja e saj rrezikonte të thyente dyshemenë dhe të rrëzonte piramidën. Ambasada italiane propozoi ngritjen e statujës nga çatia me helikopter. Të tjerë sugjeruan prerjen e tij në copa me një sharrë të veçantë. Në fund, Llesh Biba,  që punonte si zdrukthëtar në piramidë, iu vërsul Hoxhës me një vare, duke i goditur trupin dhe kokën.

“U ndjeva shumë mirë të godita Hoxhën,” kujton Biba, tashmë skulptor në një intervistë në studion e tij në Tiranë.

“Askush tjetër nuk guxoi. Ata ishin të gjithë të shqetësuar për të shpëtuar lëkurën e tyre.” Megjithatë, pasi mbaroi punën e tij, Biba u shtrua në një spital me probleme serioze në mushkëri nga frymëmarrja e copave të mermerit dhe pluhurit. Kriza shëndetësore e Bibës krijoi atë që u bë një model i gjatë fatkeqësie i lidhur me një ndërtesë që “dukej e mallkuar”. Kështu tha Martin Mata, bashkëdrejtues i Fondit Shqiptaro-Amerikan të Investimeve, i cili ndihmoi në financimin e punës së rindërtimit.

Në mungesë të parave për ta bërë piramidën të funksiononte si qendër kulturore, autoritetet e kthyen atë në një pronë me qira. Klubi i parë i natës në Shqipëri zuri vend atje në fillim të viteve 1990. Agjencia amerikane e ndihmës USAID, një stacion televiziv dhe Pepsi u zhvendosën në hapësirën e zyrës në bodrum, e ndjekur nga NATO, që ngriti një zyrë atje gjatë luftës së vitit 1999 në Kosovën fqinje.

Me kalimin e viteve, piramida filloi të shpërbëhej, u pushtua nga banorët dhe u mbush me të rinj që përdorën muret e saj të jashtme të pjerrëta prej betoni për rrëshqitje. Planet e guximshme për t’i dhënë strukturës një qëllim të ri erdhën dhe shkuan, duke përfshirë një projekt të dështuar të promovuar nga një ish-kryeministër shqiptar, Sali Berisha, për ta kthyer piramidën në një teatër të ri kombëtar.

Në vitin 2010, piramida ishte bërë një simbol kaq i turpshëm i dështimit, saqë ligjvënësit kërkuan që ajo të shembet dhe u kërkuan arkitektëve austriakë të krijonin një plan për të ndërtuar një ndërtesë të re Parlamenti në tokën e saj. Edhe kjo përpjekje dështoi.

Drejtuesi i përpjekjes aktuale është kryebashkiaku i Tiranës, Veliaj, një aleat i ngushtë politik i kryeministrit të Shqipërisë në dekadën e fundit, Edi Rama, një ish-artist që ka marrë lëvdata, madje edhe nga disa rivalë politikë. Kryebashkiaku, 43 vjeç, kujtoi se kishte vizituar piramidën si nxënës shkolle menjëherë pasi ajo u hap në 1988 si një memorial për Enver Hoxhën.

“Ishte si të shkoje në një funeral të frikshëm,” tha ai, duke përshkruar se si një yll i kuq i ndezur në çati “na shikonte të gjithëve nga poshtë, si syri i Big Brother”.

Maas, arkitekti, tha se gjatë rinovimit, ai u përpoq të “kapërcejë të kaluarën, jo ta shkatërrojë atë” duke ruajtur strukturën bazë të piramidës, duke e hapur atë më shumë ndaj dritës së diellit dhe duke modernizuar brendësinë për ta pastruar atë nga lidhjet me zymtësinë e Shqipërisë së kaluar.

Si një lëshim për kujtimet e lumtura që shumë banorë të Tiranës kanë nga rrëshqitjet nga shpatet e piramidës, dizajni i ri përfshin një zonë të vogël për rrëshqitje. Megjithatë, shumica e mureve të jashtme tani janë të mbuluara me shkallë, në mënyrë që vizitorët të mund të ecin deri në majë. Ka edhe ashensor.

Jo të gjithë e pëlqejnë dizajnin e ri. Biba, i cili shkatërroi statujën e mermertë të Enver Hoxhës më shumë se 30 vjet më parë, përçmoi piramidën e rindërtuar si një marifet të shkëlqyer të marrëdhënieve me publikun nga kryeministri Edi Rama.

Por kjo është një pikëpamje e pakicës. Çupi, i cili mbështeti kërkesat për shembjen e ndërtesës, tani vlerëson ridizajnimin si një shenjë se Shqipëria mund të kapërcejë fantazmat e saj komuniste dhe demonët postkomunistë.

“Ne të gjithë donim të ishim pjesë e Perëndimit, por nuk e dinim vërtet se çfarë do të thoshte kjo,” tha ai.

“Piramida tani është transformuar totalisht dhe kjo më jep shpresë për këtë vend.”

Marrë dhe përkthyer nga NYT